پارک ملی کویر وسعتی از حیات وحش ایران
در فاصله اي نه چندان دور از جنوب شرقي پايتخت مجموعه و نمايشگاهي طبيعي از وحوش كمياب بياباني و كويري وجود دارد.
كل و بز، قوچ و ميش وحشي، گربه شني، جبير، يوزپلنگ ايراني و جوامع گياهي متنوع. اين منطقه مجموع شبه جزيره اي است كه بين درياچه نمك، كوير ريگ، كوير مركزي و كوير گرمسار محصور و نمونه بارزي از بيابان ها و استپ هاي كم آب است. اين منطقه در سطح كره زمين يكي از چند نقاطي است كه به عنوان ذخيره گاه كره بايد مورد حفاظت قرار گيرد. اين منطقه در سال ۱۳۴۳ توسط كانون شكار ايران با مساحت ۶۰۹ هزار و ۴۳۸ هكتار حفاظت شده، اعلام شد و در سال ۱۳۵۵ به پارك ملي تبديل شد و در سال ۵۷ شوراي عالي محيط زيست با آزاد اعلام كردن قسمت هاي جنوبي، آبريزهاي كوه سرخ و آبريزهاي جنوبي كوه سفيد آب را جزو پارك ملي اعلام كرد و مساحت پارك به ۶۷۰ هزار هكتار رسيد. در سال ۶۱ با توجه به شرايط اقتصادي، اجتماعي و امكانات و توانايي هاي حفاظتي به دو قسمت پارك ملي به وسعت ۴۲۰ هزار هكتار شامل منطقه سياه كوه، نخجير، سفيد آب و كليه ارتفاعات و تپه ماهورها و دشت هاي مجاور آن و منطقه حفاظت شده كوير به مساحت ۲۵۰ هزار هكتار شامل دشت هاي مكوش، سياه پرده، پرده زرد و ارتفاعات دوازده امام و نره خركوه تقسيم شد كه تحت مديريت اداره كل حفاظت محيط زيست استان سمنان اكنون قرار دارد.
پارك ملي و منطقه حفاظت شده كوير مركزي در غرب كوير مركزي ايران و شرق درياچه نمك و قم رود در استان قم، پيشوا و دهستان ارادان و قشلاق بزرگ گرمسار و شمال دهستان ابوزيد آباد كاشان قرار دارد كه در محدوده استان هاي تهران - قم، سمنان و اصفهان واقع شده است و داراي اقليم خشك و بياباني است و بيشتر بارندگي آن از آبان تا ارديبهشت ماه مي بارد. متوسط ميزان ساليانه باران در منطقه ۱۵۰ ميلي متر است. معمولاً گرماي شديد از اوايل خرداد تا پايان مهر در منطقه ادامه دارد.
• راه هاي ورودي منطقه
مناسب ترين راه ورودي منطقه از طريق راه آسفالته ورامين، پيشوا تا يك كيلومتري ايستگاه راه آهن ابردژ ادامه دارد و از مسير جاده شني قلعه بلند، عسگرآباد، حصارگلي به پاسگاه محيط باني مباركيه مي رسد.
از سمت جنوبي منطقه راه ديگري از طريق كاشان، آران، مرنجاب به پاسگاه محيط باني سفيد آب و نرسيده به بندعلي خان را از طريق جاده ورامين، جواد آباد، چرمشهر به محيط باني فصلي بندعلي خان مي رسد.
راه هاي ديگري براي ورود به منطقه وجود دارد كه عبور از آنها بدون راهنما كاري بسيار خطرناك است. جهت جلوگيري از هرگونه پيشامد سوء و ناگوار احتمالي بايد قبل از انجام برنامه سفر به كسب اطلاع و مجوز اداره كل حفاظت محيط زيست استان سمنان و هماهنگي با واحدهاي تابعه مستقر در منطقه اقدام شود. پارك ملي كوير قريب يك سال است كه از اداره حفاظت محيط زيست استان تهران به استان سمنان واگذار شده است.
راهي كه ما طي كرديم جاده كاروانسراي قصر بهرام بود اين جاده تا دو راهي قصر بهرام در مسير مباركيه چند كليومتر بعد از گلدار گل سرخ از جاده سفيدآب جدا شده، سپس از دست چپ پس از طي ۱۸ كيلومتر وارد كاروانسراي قصر بهرام شديم، اين راه خاكي نسبتاً خوب بود. كاروانسراي شاه عباسي در منطقه به قصر بهرام معروف است در پارك ملي و منطقه حفاظت شده كوير جز يك يا دو رودخانه دايمي منطقه كه آن هم در فصول گرم داراي آب كمي هستند، تقريباً هيچ آب جاري كه بتوان آن را رودخانه ناميد وجود ندارد.
• منابع عمده آبي
درياچه نمك كه تنها درياچه اي است كه در جوار پارك قرار دارد يكي از بزرگترين شوره زارهاي ايران است. اين درياچه حالت مثلثي دارد كه رأس آن در شمال قرار گرفته و وسعت آبگير درياچه حدود ۲۵۰۰ كيلومتر مربع و مرز غربي پارك ملي كوير را تشكيل مي دهد. آب اين درياچه بسيار شور است و در هنگام غروب از قله سياه كوه منظره بسيار زيبايي دارد. درياچه نمك حوزه آبگير بسياري از رودخانه هاي مركزي ايران است و اطراف آن باتلاق هاي زيادي وجود دارد هر چند هيچ نوع آبزي در آب اين درياچه وجود ندارد ولي زمستان ها تعداد قابل توجهي از پرندگان مهاجر آبزي به اين درياچه و رودهاي اطراف آن روي مي آورند. سال ها پيش، تابستان ها نيز تعدادي فلامينگو در نواحي جنوبي آن ديده مي شد.
• آبگيرهاي ديگر
آبگير مكوش، بيره زرد، اسب قدير اكثراً خشك و محل جمع شدن سيلاب هستند. رودخانه هاي منطقه عبارتند از: رودخانه بندعلي خان، اين رودخانه مهمترين رودي است كه در منطقه حفاظت شده كوير جاري بوده و سرچشمه اين رود از كوه خرسنگ است كه رودخانه جاجرود را به وجود مي آورد و در مسير خود از مناطق حفاظت شده ورچين و جاجرود و پارك ملي خجير عبور كرده در پارچين كه وارد دشت ورامين مي شود چندين شاخه مي شود و مورد استفاده آبياري قرار مي گيرد و پساب رودخانه جاجرود و مسيل فاضلاب تهران را در جلگه ورامين دريافت كرده و در بندعلي خان وارد منطقه حفاظت شده مي شود.
چند سالي است كه مانداب هاي رودخانه بندعلي خان به علت ريزش فاضلاب كارخانه هاي مختلف به گنداب تديل شده و ديگر زمستان زيستگاه بعضي پرندگان مهاجر مخصوص خوتكا و سرسبز نيست. رودخانه قره چاي: كه از كوه هاي راسوند در جنوب اراك سرچشمه گرفته بعد از گذر از اراك و ساوه با قم رود يكي شده به درياچه نمك مي ريزد. شعبه سفلاي اين رود در نزديكي مرزهاي حفاظت نشده كوير زيستگاه زمستاني انواع پرندگان مهاجر آبزي به خصوص غار، اردك هاي كله سبز و خوتكا و اردك هاي خشك زي مانند آنقوط و باد كوبه اي در تمام فصول بوده و حائز اهميت است.
• چشمه هاي حائز اهميت پارك ملي
عين الرشيد، آب محله، شكر آب، نخجير، چشمه شاهي، سياه كوه از معروف ترين چشمه هاي پارك ملي كوير است، در حال حاضر تأمين كننده آب قصر بهرام است اين چشمه در دامنه شمالي سياه كوه قرار دارد و مشرف به قصر بهرام است كه به وسيله يك كانال آبي روباز به طرف قصر شاهي و عمارت حرمسرا هدايت شده كه از عجايب معماري به شمار مي رود. چشمه شاهي آب شيرين مايل به شور دارد كه به وسيله لوله به قصر بهرام براي استفاده عموم هدايت شده است در اطراف چشمه ني و درخت بادامك به وفور ديده مي شود چشمه هاي ديگر كه آبشخور قوچ و ميش و جبير است عبارتند از: چشمه بيد، چشمه عين الرشيد،حوض آقا محمد، چشمه آب محله، چشمه بز، چشمه سرخ، چشمه پيغمبر، چشمه آب گله، چشمه قاجاريه، چشمه شكراب، چشمه طلحه، چشمه ملك آباد، چشمه زنبوري، چشمه آب باريك، چشمه لكاب، چشمه ميراب دراز. پارك ملي كوير علاوه بر داشتن جوامع گياهي كويري، نيمه كويري و جوامع گياهي خاك هاي شور در بخش هاي كوهستاني داراي جوامع گياهي با سيمايي استپي است حفاظت از منطقه و جلوگيري از بوته كني، چراي دام، قطع درختچه ها به طور چشمگيري باعث ترميم پوشش زنده خاك شده و گياهان فرصت يافته اند تا استقرار و رشد و توسعه يابند.
بسياري از شن ها و ريگ هاي روان و متحرك كه از ويژگي هاي بارز مناطق كاملاً كويري است در اين منطقه كمتر به چشم مي خورد با استقرار رستني ها تثبيت يافته اند مگر در مناطق حفاظت شده كه در بخش هايي از آن هنوز از اين پديده ها وجود دارد. در ابتداي راه كه از مناطق حفاظت شده عبور مي كرديم، در بعضي مناطق با حفر چاه به كشاورزي پرداخته بودند و بقيه مزرعه ها تحت اجاره يكي از آقازاده ها براي امور پرورش شتر اختصاص يافته بود. گياهان پارك ملي كوير از گونه هاي خشكي پسند (گزروفيت ها) و گياهان شور پسند (هالوفيت) هستند كه به عنوان شاخص زنده تطابق با شرايط اكولوژيكي نامساعد زيستي قسمتي از سال را در معرض كمبود آب قرار داشته و براي ادامه حيات و سازگاري با كمبود آب و شوري خاك ساختمان خاصي پيدا مي كند كه معرف خشكي و محدوديت هاي زيستي اين گياهان براي مقابله با كم آبي، حرارت زياد، برگ هاي كوچك منتهي به خار پيدا مي كنند كه معرف خشكي و محدوديت هاي زيستي اين گياهان براي مقابله با كم آبي، حرارت زياد برگ هاي كوچك منتهي به خار پيدا مي كنند. در بيشتر نقاط هموار و كوهپايه اي جامعه درمنه ديده مي شود. پارك ملي كوير علاوه بر دشت هاي هموار و تپه ماهورها داراي رشته كوه هايي در بخش جنوبي، شرقي و مركزي نيز است. اين كوه ها شامل سياه كوه، نخجير و سفيدآب مي شوند. در كوهپايه هاي سياه كوه و كوه هاي خشك نزديك چشمه سفيدآب درختچه هاي بادامك، شير خشت و خنجك به صورت تك درختان پراكنده و روي دامنه ها جوامع گياهي استپي ديده مي شود.
در دره ها و كوهپايه هاي سنگي گونه كاروان كش اغلب به چشم مي خورد در اطراف چشمه هاي لب شور گونه هاي گز، گرگ تيغ، توده هاي انبوه ني از جوامع گياهي اين منطقه به شمار مي آيد. در اطراف قصر بهرام كه از خاك هاي سنگريزه اي تشكيل شده درمنه همراه با شور، گون، آتريپلكس، سودا، هليوتروپيوم پراكنده اند روي دامنه هاي صخره اي كوه ها بوته چوبك، پوشيده شده است.
در كل اين منطقه جمعاً ۲۰ محيط بان مسئول حفاظت و كنترل ملي كوير و منطقه حفاظت شده هستند كه در واقع به هر نفر ۳۳ هزار و ۵۰۰ هكتار به طور تقريبي جهت مراقبت و سركشي مي رسد. مدتي كه ما مستقر بوديم تمام خودروهاي محيط بانان به خاطر اشكال فني قادر به حركت نبودند و از اتومبيل دوستان ميراث فرهنگي حاضر در قصر بهرام كمك گرفتيم.
علم محيط زيست علمي است كه امروزه براي آشنايي با آن كلاس ها و دوره هاي مختلفي قرار داده اند كه روز به روز پيچيده تر مي شود. اما متأسفانه محيط زيست با آن كاربري، اكنون در ايران زير استاندارد است از جمله در مورد يوزپلنگ ايراني كه در حال انقراض است و يكي از زيستگاه هاي او پارك ملي كوير است. از طرف دفتر عمران سازمان ملل متحد (UNDP) طرح حفاظت از يوزپلنگ برقرار شده، حدود پنج محيط بان به اين مسئله مي پردازند كه متأسفانه اكثراً دوره لازم را كه حاوي اطلاعات كافي در مورد زندگي و رفتار اين حيوان باشد نگذرانده اند. محل زندگي محيط بانان از بهداشت كافي برخوردار نبوده و حتي يك ظرفشويي مناسب جهت شست وشوي ظروف خود نداشتند.
از همه مهمتر لباس و وسايل مناسب خوب در اختيار نداشتند و ظاهراً مسئولي كه خود از محيط زيست اطلاعي نداشته باشد و مرتباً با مسئله حيات وحش و معناي زيستگاه كره در تماس نباشد هيچ وقت تن به سركشي از داخل كوير نمي دهد. مدت ها بود كه بي سيم خراب بود و فقط از خارج مي توانستند از طريق پاسگاه سياه كوه با آنها تماس بگيرند.
محيط باني پاسگاه مباركيه نيز از حداقل امكانات برخوردار بود و حتي يك چراغ قوه هم نداشت، ورود و خروج كنترل اساسي نمي شد. در اين كوير، عقرب، مار جعفري، مار شاخدار به وفور پيدا مي شد و حتي يك سي سي سرم ضدمار و يا يك مركز درماني و يا حتي يك تكنسين نبود اگر خداي ناكرده محيط باني دچار حادثه مي شد معلوم نبود كي و كي به او رسيدگي مي شود. محيط بانان هر روز بايد مسافت هاي طولاني را جهت سركشي و آمارگيري طي مي كردند و اين مستلزم اين بود كه كفش مناسب كوهنوردي و كوله مناسب داشته باشند كه متأسفانه به يكي دو نفر از محيط بانان لباس تحويل داده نشده بود.
هر سال تعداد كثيري از طريق دانشكده هاي مختلف فارغ التحصيل منابع طبيعي داريم كه وارد اجتماع مي شوند. آيا از بين اين خيل نيروي علاقه مند و تحصيلكرده و بيكار نمي توان نيروي كار آمد اين مناطق تأمين شود. شواهد چنين برمي آمد كه وضعيت پارك رها شده و بسيار افت پيدا كرده بود. مسئول قبلي پارك كه سال ها در دوره كوير تجربه داشت تعويض شده و پارك به دست كساني افتاده كه حتي هر هفته داخل آن پا هم نمي گذارند.