آشنایی با روستای سهولان و غار آبی آن
با توجه به اهمیت صنعت توریسم در ایران چه از لحاظ اجتماعی-سیاسی و اقتصادی، شناسائی و تحقیق در مورد جاذبههای طبیعی استان و نهایتاً معرفی آنها به عنوان یکی از قطبهای با ارزش با توجه به سیاستهای دولت محترم جمهوری اسلامی ایران نیازی است که روز به روز آشکارتر میگردد
در این راستا با توجه به اینکه منابع طبیعی و خدادادی استان آذربایجانغربی که میتواند به عنوان یکی از قطبهای توریستی و سیاحتی در کشورمان باشد. اینجانب اقدام به جمعآوری اطلاعات و شناسائی کلی در مورد غار آبی و خاکی سهولان نمودهام
موقعیت جغرافیائی و راههای ارتباطی
منطقه مورد مطالعه بین '55 ْ45 تا ْ46 طول جغرافیایی و '37 ْ36 تا '41 ْ36 عرض جغرافیایی واقع و غار مورد نظر دارای مختصات جغرافیایی '57 ْ45 طول و '39 ْ36 عرض میباشد
این محل در 43 کیلومتری مسیر جادهی فرعی مهابادـبوکان بعد از روستای عیسیکندی به مساحت تقریبی 7 کیلومتر نزدیک روستای ساهلان و در شمالشرقی آن واقع است
جادهی اصلی آسفالته و جادهی فرعی آن خاکی و تقریباً حالت شوسه را دارد
وضعیت اجتماعی و اقتصادی
اسم روستا: ساهلان
تعداد خانوار: 17 خانه
جمعیت: 150 نفر
درآمد: کشاورزی بالاخص دامداری
دین: اسلام
مذهب: سنی
نژاد: کرد
توپوگرافی
غار در کمر کوهی بنام کوتر "در اصطلاح محلی" میباشد. این کوه طی یک سلسله بطرف غرب به کوههای بلندی بنام قوتر ختم میشود. ارتفاع کوه مذکور در حدود 1780 متر از سطح دریای آزاد بوده و غار کمی بالاتر از سطح جاده که براحتی میتوان به محوطهی آن وارد شد، قرار دارد
با پیادهروی بر نصف محیط کوه (تقریبی) معلوم شد محیط تقریبی کوه مشتمل بر غار در حدود 4/1 کیلومتر میباشد
قبل از ورود به دهانهی غار یک محوطهی زیبا، به شکل نعل اسب وجود دارد که بصورت یک باغچهی کوچک به شکل زیر میباشد این محوطه دارای پوشش گیاهی علفی و چندین درخت میباشد که از سایهی آنها میتوان استفادهی مطلوبی کرد
با گذر از محوطهی غار به دهانهی آن میرسیم که ارتفاع آن از بام غار در حدود 30 متر، عرض 12 متر و ارتفاع 9 متر دارد. با گذشتن از روی سنگهای ریزشکرده به دهانهی غار، به ابتدای دریاچهای میرسیم که آبی صاف و زلال با عمق متفاوت دارد. وسعت این دریاچه در حدود 32*50 متر مربع، ارتفاع گنبدی شکل این بخش از سطح ایستایی آب حدود 30 متر و میانگین عمق آب در حدود 12 متر، فشار هوا در غار 892 میلیبار، رطوبت 70 الی 80٪، دمای هوای داخل غار 13 درجه، دمای هوا در فصول مختلف 10-7 درجه میباشد
دریاچه اول توسط یک دالان به عرض متوسط 2 متر، ارتفاع 8 متر، طول 40 متر، میانگین عمق 12 متری به دریاچهی دیگری منتهی میشود که دارای زیبایی خاصی است. این قسمت که از دریاچهی اولی بزرگتر است وسعتی معادل 42-58 متر مربع، ارتفاع گنبدی 50 متر (تقریبی) و میانگین عمق معادل 11 متر را داراست. در اطراف این دریاچه علاوه بر یک خشکی شبه جزیرهای که براحتی میتوان بر روی آن از قایق پیاده شد، گلوگاهها و ایوانهای طبیعی وجود دارد که انتهای آنها بسته است. با این حال یکی از آنها به صورت تونلی در طرف راست دریاچه وجود دارد که قایق پلاستیکی چهار نفره به سختی از آن عبور میکند. چرا که عرض آن در بعضی جاها 5/1 متر میرسد. میانگین عمق این قسمت در حدود 15 متر و طول آن 18 متر و ارتفاع آن 4 متر میباشد. این تونل در انتها به اندازهای باریک میشود که فقط یک نفر با تیوب میتواند از آن عبور کرده و در نهایت به بنبست برسد
ساختار منطقه
مطالعه زمینشناسی منطقه نشان میدهد که غار در سنگهای رسوبی آهکی و دولومیتی به سن کرتاسه در نتیجه انحلال توسط آبهای زیرزمینی به صورت کارستی و از نوع گلوگاهی بوجود آمده است. با این حال وجود سنگهای آذرین بیرونی از نوع آندزیت و بازالت و سایر سنگهای رسوبی از نوع مارن و ماسه سنگ و عدم ماکروفسیل در لایههای رسوبی بیانگر این است که در طی دوره کرتاسه (در حدود 95 میلیون سال قبل) این بخش جزء دریای وسیعی بوده است که در آن زمان قسمت اعظم ایران را فرا گرفته بود
این رسوبات بیشتر مربوط به مناطق نیمه عمیق بوده است و در عین حال گاهاً پیشرویها و پسرویهای محلی باعث شده است که رسوبات مارنی و ماسه سنگی در محل داشته باشیم. همچنین فعالیت آتشفشانی شدید کرتاسه باعث شده است که همراه سنگهای رسوبی سنگهای آذرین نیز دیده شود
وجود زاویهی شیب و خردشدگی سنگهای محل نشان میدهد که شکل اولیه این محل جزئی از دامنه کوه مذکور بوده که عوامل زمینشناسی بعدی باعث شکستگی و افت این بخش بعد از تشکیل غار پنهان شده و دهانهی غار در نتیجهی نشست بخش جنوبی دامنه گشته است
خردشدگی طبقات رسوبی، شیب لایهها و جهت آن (به طرف دهانهی غار) و همچنین وجود مواد ناپایدار بین لایهای مانند رس و مارن باعث ریزش سنگها خصوصاً از طرف حاشیهی شرقی به دهانهی غار شده است
وجود خردههای سنگی در بام غار و کمی مواد در حد رس نشان میدهد که هوازدگی فیزیکی به علت سردسیری و نزولات جوی جامد نسبت به هوازدگی شیمیائی غالب بوده و این امر ریزش قطعات را تسریع کرده است
وجود استلاگمیتهای کوچک و غالباً به صورت گل کلمی یا پنجهای در داخل غار و همچنین کمیاب بودن استلاگمیتها در بستر آب، نشان میدهد که یا از زمان تشکیل دریاچه مدت زیادی (درمقیاس زمینشناسی) نمیگذرد و یا اینکه دریاچه به صورت فسیل نبوده بلکه در نتیجهی انحلال بعدی توسط آب بوجود آمده است و یا اینکه درز و شکافهای موجود در نفوذپذیری سنگهای آهکی تأثیر چندانی نگذاردهاند و لذا آب حاوی مواد آهکی که بتواند در نتیجهی چکه از سقف غار املاح خود را به صورت اشکال فوق در غار نمایان کند، تأثیر چندانی نداشته، و جریان آبهای زیرزمینی باعث تشکیل غار شده و سپس در نتیجهی پائین آمدن سطح ایستایی آب جریان قطع و آب به صورت دریاچه و راکد در داخل غار محبوس شده است
شفاف بودن آب دریاچه، بطوریکه در صورت وجود نور کافی تا چندین ده متر میتوان سنگهای بستر را ملاحظه نمود حاکی از این است که آب این قسمت از نوع اکسیدان بوده و به علت زیاد بودن رطوبت، عدم نور کافی و سایر پارامترهای مورد نیاز موجودات، این بخش به صورت یک اکوسیستم در نیامده است. با وجود این در ابتدای دهانه و دریاچهی اول تعدادی کبوتر و در مدخل دریاچهی بعدی تعدادی پرندهی شبگرد (خفاش) زندگی میکنند
شستشوی مواد رسی منطقه و مدفوع پرندگان و رطوبت کافی باعث شده است که قسمت روئی سنگهای ریزش کرده در مدخل دهانه حالت لغزنده بخود گیرند. و بوی نسبتاً نامطبوعی بعد از دهانهی غار تا ابتدای دریاچهی اول به مشام برسد که این حالت در مدخلهای بعدی مختص رطوبت محیط میباشد
علاوه بر پارامترهای گفته شده و سنگین بودن نسبی هوای داخل غار در نتیجهی پایین بودن سطح غار نسبت به دهانهی آن تنفس براحتی امکانپذیر میباشد. حتی براحتی میتوان از نور فانوس در داخل غار نیز استفاده کرد
وجود چشمههای پائین دست غار و اینکه آیا زمانی این غار در ارتباط با آن چشمهها بوده است یا نه؟ و اینکه آب غار در فصول بارندگی از جای دیگری تغذیه میکند و یا خارج میشود، احتیاج به مطالعات زمینشناسی مفصل دارد
دیرینهشناسی
غار سهولان از شگفتیهای آفرینش است و بعد از غار علیصدر همدان دومین غار آبی ایران بشمار میآید. این غار در منطقه بسیار خوش آب و هوایی قرار گرفته و هر چهار فصل سال در این منطقه شکوه خاص خود را دارد
چشمانداز زیبایی دارد، خصوصاً کوههای برفگیر بلند آن در زمستان و پوشش گیاهی (دارویی و خوراکی) آن در بهار. این غار در 43 کیلومتری شرق شهرستان مهاباد و بین جاده مهاباد بوکان قرار گرفته. هر چند از نظر آغاز پیدایش به دوره دوم زمینشناسی (کرتاسه) برمیگردد، اما در هیچ یک از کتب معتبر فارسی، کردی و ترکی نامی از آن برده نشده تنها ژاک دمورگان جهانگرد مشهور فرانسوی بین سالهای 1869-1892 که در ایران مشغول نوشتن کتاب جغرافیای غرب ایران بوده غار را دیده و با کمک ساکنین روستا بوسیلهی کلک از راه آبی وارد غار گشته و از راه خشکی بیرون آمده. کروکی که ژاک دمورگان از غار کشیده 60٪ با واقعیت کنونی همخوانی دارد. سپس در سال 1350 هـ . ش یک هیئت غارنورد از دانشگاه آکسفورد با تجهیزات کاملی از غار دیدن کرده و دربارهی آن نوشتند که غار سهولان یکی از عجیبترین غارهای آبی جهان به شمار میآید
سرانجام در سال 1370 هیأتی برای شناسائی از غار دیدن کرد و اقداماتی اولیه را انجام داده و در نهایت در سال 76 اقدام به بازگشائی مسیرهای ورودی کرده و نهایتاً در سال 79 توسط شهرداری مهاباد مورد استفاده موقت قرار گرفت. و هنوز برای کشف مسیرهای دیگر غار باید کار کرد و هم اکنون این غار توسط شرکت تعاونی گردشگری و تفریحی غار سهولان و شهرداری مهاباد اداره میشود
غار سهولان یکی از مهمترین و بینظیرترین غارهای طبیعی ایران است که علاوه بر داشتن یک حوضچهی بزرگ آبی با مناظر فوقالعاده دیدنی و دالانهای مملو از آب، دارای یک مدخل با دالانهای تنگ و باریک خشکی است که در طول ادوار مختلف مورد سکونت انسانهای اولیه تا قرن اخیر قرار گرفته است. به استناد لایههای سفالی که از منطقهی دالان اصلی و آخرین بخش واقع در نزدیکی حوضچهی اصلی دریاچه بدست آمده این غار در هزارههای دوم و اول قبل از میلاد تا دورهی پارتی مورد سکونت واقع شده است. اصولاً انسانهای نخستین که در چنین غارهایی زندگی میکردهاند مسلماً بعلت وجود کم غارها و عدم گنجایش کافی غار عدهای از افراد بویژه در فصول بهار و تابستان در بیرون و دهانهی اصلی غار با پوست و گیاهان و بوتهی درختان خانههایی در زیرزمین برای خود میساختند که وجود سفالهای بدست آمده در اطراف دهانه اصلی غار و محوطهی بیرونی آن مؤید این موضوع است
در بلندترین نقطه کوه سهولان که این غار در آن ایجاد شده است وجود یک قطعه از نوع دیدهبانی که دیوارههای سنگی آن خشکی چین است جلب نظر میکند که متأسفانه از این محل به علت ریزش شدید دیوارها هیچگونه آثار سفالی بدست نیامد ولی نوع معماری آن ما را به دوران قرون وسطی راهنمایی میکند. سفالهای موجود در محل دالان اصلی (بخش مسکونی) و محوطه مقابل دهانه غار استقرار انسانها را در هزارههای قبل از میلاد، پارتی و اسلامی تأیید میکنند
سفالهای خاکستری رنگ هزاره دوم و اول به وفور دیده میشوند. یک نوع سفال با نقش کنده متعلق به قرون وسطی در محل دیده میشود. سفالهای نوع پارتی در اکثریت قرار دارند. این سفالها مشتمل است به لبه و بدنه. پوشش آنها از رنگهای نخودی تا صورتی متنوع میباشد. اکثریت خمیره آنها قرمز و قهوهای متفاوت است. یک نمونه با خمیره خاکستری است
تمامی سفالها چرخساز میباشند. لبه سفالها من حیثالمجموع با خارج برگشته است و در خمیره آنها پودر شن نرم بکار رفته و حرارت کافی دیدهاند. فقط یک نوع سفال نخودی رنگ دستساز دیده میشود که در خمیرهی آن دانههای درشت شن به چشم میخورد
با توجه به دادههای سفالی و وجود یک محوطه نسبتاً وسیع در بخش دالان خشک این غار و انباشته شدن خاکهای دستی و حتی وجود چندین متر در کف آن استقرار انسانها را در این محل کاملاً آشکار مینماید
به منظور دستیابی به اطلاعات بیشتر انجام مطالعات باستانشناسی در حد گمانهزنی و کاوش موضعی ضروری و لازم است
محیط زیست
تنها موجودات زندهای که در داخل غار سهولان زندگی میکنند یکی کبوتر چاهی یا کوهی است که قسمتهایی از غار را به عنوان آشیانه انتخاب و در آنجا تخمگذاری میکنند و پرواز و صدای آنها که در داخل غار میپیچد زیبائی خاصی به غار بخشیده است. دیگری خفاش است که در قسمتهای بالای غار (سقف غار) زندگی میکنند. آب داخل غار از نوع سخت بوده و پی اچ حدود خنثی را داراست و تقریباً به جز جانداران میکروسکوپی (تک سلولیها) آبزی دیگری در آنجا زیست نمیکند. با توجه به اینکه نوری در داخل غار نمیتابد تقریباً هیچگونه جلبکی نیز در داخل غار مشاهده نشده و تنها قسمتهای بیرونی غار که در آنجا نور خورشید و رطوبت کافی میرسد جلبکها قادر به رشد بوده و نمایان هستند
با توجه به اینکه آب غار از آبهای زیرزمینی تأمین میشود به نظر میرسد در صورت تخلیه از آب آن کاسته شده و یکی از ویژگیهای آن که همانا داشتن عمق زیاد آب (حداقل 12 و حداکثر 25 متر) از دست میرود. در هر حال از نظر داشتن ویژگیهای متفاوت میتواند به عنوان یکی از جاذبههای طبیعی استان مطرح شود