طبیعت و توریسم (طبیعت ایران و جهان، نقاط دیدنی، گردشگری)؛

شهر سبا و تپه‌هاي شني منطقه گاوخونی

شهر سبا يا سراي در واقع نامي است كه ساكنين شهر ورزنه و روستاهاي اطراف آن، منطقه مسكوني قديمي مدفون شده در زير تپه‌‌هاي شني حاشيه غربي تالاب گاوخوني را بدان نام مي‌شناسند و عقيده دارند كه با توجه به آثار برجاي مانده از آن شهر كه گاهگاهي با جابجايي ماسه‌ها توسط باد پديدار مي‌شوند،‌ در زير اين شن‌هاي روان شهري به نام سبا مدفون است.

به اين امر در بيشتر نوشته‌هاي قديمي كه در آن نامي از ورزنه يا گاوخوني برده‌اند نيز اشاره شده است. در بخش‌هايي از كتاب تاريخ اصفهان و ري و همه جهان مي خوانيم: «حجاب نايب اصفهان را گفت تو را به شهري مي‌فرستم كه سنگش سرمه‌ و مگس آن زنبور عسل و گياهش زعفران است. از اشعار عرب پديدار مي‌‌شود كه پيشين زمان دهقانان زعفران در آنجا به عمل آورده و مخصوصاً به حدود ورزنه رويدشت جايي است كه آن را شهر سبا نامند و امروزه ويرانه است و گلرنگ شبيه زعفران در آنجا بسيار يافت مي‌شود». و يا د بخش‌هاي ديگري از همين كتاب آمده است: «شهر سبا آخر گاوخاني است كه ماسته گرفته و مورد و سوار در آن فرو مي‌رود».

http://nature.harferooz.com/photos/i...ooni_12big.jpg

ابو نعيم اصفهاني نويسنده معروف احوال صوفيان و محدثان در نيمه دوم قرن چهارم هجري نيز ضمن توصيف رويدشت بيان مي‌كند كه در رستاق رويدشت است دزيه نام (ورزنه). شن‌هاي انباشته چون كوه دارد و اگر روزها بر آن تندباد وزد، هيچ جابه‌جا نشود و چيزي از آن به كشت‌زار نرود.

مولف كتاب الاصفهان در اين باره مي‌نويسد: «گاو در پارسي بزرگ است و خاني چاه (گاوخاني= چاه بزرگ) جلگه‌اي است ناهموار قريب پنج فرسخ طول و عرض دارد. از طرف جنوب و مشرق محدود مي‌شود به تپه‌هاي ماسه و شني كه ارتفاع آنها متجاوز از دويست متر است.

بالاي تپه‌ها ابتدا جرقويه عليا و بعد دشت وسيعي است، چندين فرسخ از ماسه و شن به سمت ابرقو. گاهي از اثر باد كه ماسه جابجا مي‌شود،‌ در زير ماسه آثار ديوار و طاق عمارت ديده مي‌شود. سكنه آن حدود را عقيده بر اين است كه در آنجا شهري بوده است، اسمش سبا و از غضب الهي ماسه آن را فراگرفته است. تپه‌هاي مرتفع ماسه و شني اطراف گاوخاني به سبب منافذ و لوله‌هاي شعريه‌اي (مويين و باريك) آب گاوخاني را جذب مي‌كنند، مانند قند كه از فنجان چايي را بالا مي‌كشد».

همچنين در بيشتر نقشه‌هاي تاريخي كلمه گابت در محل شهر سبا نوشته شده و اصفهان ناشناخته در اين ارتباط بر اين است كه شهر سراي در زلزله سال 242 ه‍ . قمري ويران شده است و علت نامگذاري گاوخوني را حضور شهر معروف سبا يا گابت در كنار درياچه در زمان‌هاي گذشته مي‌‌داند.

متاسفانه بخش قابل ملاحظه‌اي از سرزمين‌هاي كشورمان توسط شن‌‌هاي روان پوشيده شده است و ميليون‌ها هكتار از آنها به صورت تلماسه‌هاي فعال، مناطق مجاور خود را تحت تاثير قرار مي‌دهند و علاوه بر پوشاندن مراتع، مشكلات بسياري را در اجراي پروژه‌هاي كشاورزي، راه‌سازي، شهرسازي، توسعه مراكز صنعتي و ديگر پروژه‌هاي عمراني به وجود مي‌آورند. اين در حالي است كه ساليانه هزينه‌هاي بسياري جهت مبارزه با اين پديده‌هاي طبيعي صرف مي‌شود. بديهي است جهت مقابله بهتر و موثرتر با حركت شن‌هاي روان شناخت منشا آنها و راه‌هاي موثر در جلوگيري از گسترش آنها ضروري است. طباطبايي (1374) ضمن مطالعه ماسه‌هاي بادي شرق ورزنه براي رسوب‌گذاري آنها در بخش غربي تالاب گاوخوني دو فرضيه ذيل را پيشنهاد مي‌كند:

الف)‌ پلاياي گاوخوني گودترين منطقه در حوزه آبريز بوده و بنابراين نه فقط سطح اساس آب‌‌هاي منطقه است، بلكه سطح اساس بادهاي منطقه نيز مي‌باشد و تمام بادهاي منطقه پس از رسيدن به پلاياي گاوخوني با كاهش سرعت مواجه شده و به ناچار بار خود را ته‌نشين مي‌كنند.

ب) بادهاي ماسه‌اي كه در فصل تابستان از سمت شمال شرقي ورزنه مي‌وزند، پس از برخورد با سطح درياچه و رودخانه مرطوب و احتمالاً سنگين‌تر مي‌شوند و از آنجا كه سرعت آستانه ارتباط مستقيم با درصد رطوبت دارد، منجر به رسوب ماسه‌ها مي‌شود.

بر اساس اطلاعات موجود وسعت تپه‌هاي شني مجاور تالاب بالغ بر 17395 هكتار است كه از نزديكي شهر ورزنه آغاز شده و تا چند كيلومتري جنوب شرقي روستاي خارا به طول 84 كيلومتر امتداد دارد. ارتفاع تپه‌هاي مذكور در نقاط مختلف آن فرق مي‌كند و حداكثر آن در محلي به نام شهر سراي يا سبا به 62 متر مي‌رسد. عرض اين تپه‌ها در بخش‌هاي شمالي آن قابل توجه بوده تا 15 كيلومتر مي‌رسد، در حالي كه در نواحي جنوبي عرض آن به بيش از يك كيلومتر نمي‌رسد.

حضور تالاب گاوخوني در مجاورت تپه‌هاي شني و تاثيرات مثبت آن از مهم‌ترين عوامل طبيعي تثبيت‌كننده آنها به شمار مي‌آيد. اگرچه طبق شواهد موجود اين تپه‌ها در طي ساليان دراز متوالي حركت چنداني نداشته و فاصله خود را شهر و روستاهاي مجاور تا حدودي حفظ كرده است،‌ اما بخش اعظم اين موهبت مرهون حيات گاوخوني است و چنانچه روند كاهش آب وروي تالاب و خشك شدن آن به همين ترتيب ادامه يابد، با مرگ تدريجي تالاب، حركت شن‌هاي روان آغاز و به مقدار قابل ملاحظه‌اي تسريع مي‌شود.

در اين صورت است كه حكايت مدفون شدن شهرها يا روستاهايي همانند شهر سبا تكرار خواهد شد. اين پديده نه تنها مناطق مجاور تالاب، بلكه حتي مزارع و مناطق شرقي و جنوب شرقي استان اصفهان را به شدت تحت تاثير قرار مي‌دهد. عمده‌ترين نقش تالاب در تثبيت تپه‌هاي شني را مي‌توان به صورت ذيل خلاصه كرد:

پوشش گياهي انبوهي كه در بخش‌هايي از تالاب و به ويژه بخش شمالي آن وجود دارد و رويش گياهاني همچون گز و ني كه ارتفاع پوشش قابل ملاحظه‌اي دارند، در كاهش سرعت بادها و جلوگيري از حركت شن‌هايي كه توسط باد حمل مي‌شوند،‌ نقش مهمي دارد.

به علت بالا بودن سفره آب زيرزميني مناطق حاشيه‌اي تالاب و خاصيت مويينگي خاك، درصد رطوبت تپه‌هاي شني افزايش مي‌يابد كه اين امر خود موجب تثبيت شن‌هاي روان مي‌شود.

دسترسي به سفره‌هاي آب زيرزميني در بخش‌هايي از تپه‌هاي شني مجاور تالاب موجب رويش بسياري از گياهان به ويژه گياهان شورپسند و ماسه‌پسند مي‌شود كه اين امر سهم به سزايي در تثبيت تپه‌هاي شني ايفا مي‌كند . همچنين مي‌توان با كاشت مصنوعي گياهان سازگار كه قدرت رويش در چنين مناطقي دارند، به اين امر كمك كرد.

بر همين اساس در بخشي از گزارش مقدماتي لزوم جنگل‌كاري باتلاق گاوخوني (دكتر پرويز نيلوفري- 1364) آمده است: «در حوالي باتلاق گاوخوني تپه‌هاي شني فراواني به چشم مي‌خورد كه مي‌بايست به وسيله گونه‌هاي مختلف تاغ جنگل‌كاري شود تا شهر اصفهان از اثرات آن و از گرد و غبارهاي حساسيت‌زاي آن مصون بماند»

بادهاي حامل شن و ماسه ضمن حركت از ميان درياچه تحت تاثير رطوبت آن قرار گرفته و ماسه خود را رسوب مي‌دهند.

رودخانه زاينده‌رود و تالاب گاوخوني در ايام پرآبي بخش‌هايي از تپه‌هاي شني مجاور خود را با رسوبات حامل پوشانده به تثبيت آن كمك مي‌كنند.

خاصيت مويينگي خاك، آب شور تالاب را از نواحي پايين به قسمت‌هاي فوقاني خاك هدايت مي‌كند كه در مرحله بعد با تبخير شديد آن لايه‌اي از نمك به صورت يك حالت سيمان مانند از حركت ماسه‌ها جلوگيري مي‌كند.
در مطلاعات ريخت‌شناسي زمين (اجل لوئيان، پاكزاد- 1375) ماسه‌هاي بادي و تپه‌هاي شني منطقه به 5 گروه مجزا تقسيم مي‌شوند كه در ذيل به شرح هر يك مي‌پردازيم.

تپه‌هاي ماسه‌اي بزرگ و فعال

از مهم‌ترين و موثرترين پديده‌هاي ريخت‌شناسي زمين به اين منطقه صحرايي است كه به صورت يك ارگ بزرگ از شمال تا جنوب حاشيه غربي باتلاق مذكور توسعه يافته است و از شمال كه به طرف جنوب پيش مي‌رويم، از حجم و عرض ماسه‌هاي مذكور به مقدار قابل ملاحظه‌اي كاسته مي‌شود. پوشش گياهي آن در بخش‌هاي مركزي به دليل بالا بودن سفره آب زيرزميني قابل توجه است. همچنين بخش‌هاي شمالي آن در مقايسه با بخش‌هاي جنوبي‌تر از تراكم پوشش گياهي بيشتري برخوردار است. در اين ارگ عناصر ريخت‌شناسي ستاره‌اي، پناهگاهي و شمشيري مشاهده مي‌شود.

تپه‌هاي ماسه‌اي كوچك و فعال

اين تپه‌ها به طور عمده به صورت منفرد يا متصل به يكديگر و با ارتفاع حداكثر 24 تا 30 متر ديده مي‌شوند و در شرق روستاي حسن‌آباد و خارا و غرب روستاي حسن‌آباد توسعه يافته‌اند. از آن جايي كه اين تپه‌هاي كوچك فعال بوده و حركت شن‌هاي روان در آنها زياد است، براي جلوگيري از گسترش آنها از پوشش گياهي مصنوعي كاشته شده در منطقه استفاده شده است، منشاء تپه‌هاي بخش شرقي منطقه، نهشته‌هاي ماسه‌اي بزرگ فعال و بخش غربي آن گچ و مارن نواحي مجاور مي‌باشد و جهت حركت آنها متاثر از جهت حركت بادهاي منطقه است.

تپه‌هاي ماسه‌اي كوچك و غيرفعال

اين تپه‌ها نسبت به تپه‌هاي فعال قديمي‌‌تر فعال بوده و سطح آنها را پوشش گياهي نسبتاً متراكمي فرا گرفته است. اين تپه‌ها به صورت منفرد در مناطقي كه سطح آب زيرزميني نسبتاً‌ بالا مي‌باشد، توسعه يافته‌اند. تعداد زيادي از اين تپه‌ها را مي‌توان در حاشيه شمالي ارگ مشاهده كرد كه از لحاظ ريخت‌شناسي حالت گنبدي شكل‌داشته و تقريباً تثبيت شده هستند.

نواحي بين تپه‌اي

اين مناطق شامل زمين‌هايي است كه در بين تپه‌هاي ماسه‌اي بزرگ فعال، به ويژه در بخش‌هاي مركزي و جنوبي آنها گسترش دارند. در اينجا ضخامت لايه ماسه‌اي كه زمين را مي‌پوشاند، از 50 سانتي‌متر تجاوز نمي‌كند و سطح آب زيرزميني بين 80 سانتي‌متر تا 2 متر در نوسان است. لايه‌ي زيرين اين نواحي را رسوبات باتلاقي تشكيل مي‌دهد و تاثير فرسايش بادي در آنها بسيار اندك است.

پهنه‌هاي ماسه‌اي

اين پهنه‌ها به صورت فعال يا غيرفعال در حواشي تپه‌هاي شني وجود دارند و عموماً‌ به صورت مسطح هستند. بخش غيرفعال اين پهنه‌ها در نواحي مجاور تالاب كه سطح آب زيرزميني بالاداشته و بر اثر خاصيت مويينگي و تبخير شديد، لايه‌اي از نمك سطح آن را مي‌پوشاند، قرار دارند .