طبیعت و توریسم (طبیعت ایران و جهان، نقاط دیدنی، گردشگری)؛ - محصولات فرعی جنگل ها و مراتع شمال ایران

محصولات فرعی جنگل ها و مراتع شمال ایران

مقدمه

محصولات فرعی جنگل و مرتع شامل گل، برگ، ساقه، ریشه، غده، میوه، پوست، صمغ و رزین برخی از گیاهان است که مصرف دارویی و خوراکی و صنعتی دارد.

بهره برداری از محصولات فرعی جنگل ها و مراتع شمال ایران از دیرباز متداول بود. با توجه به تنوع و پراکنش گونه های مختلف جنگلی و مرتعی از این محصولات به طور سنتی و اغلب در حد مصارف محلی بهره برداری می شد و هم اکنون نیز، با شدت کمتری ادامه دارد.

محصولات فرعی جنگلی

http://nature.harferooz.com/photos/i...93152vwkle.jpg

استفاده از محصولات فرعی جنگلی با توجه به حضور گستردۀ روستاییان و دامداران در مناطق وسیعی از جنگل های شمال کشور و این که در گذشته به مراکز شهری دسترسی آسان نداشتند تا نیازهای روزمرۀ خود را تأمین کنند، رواج زیادی داشت که عمدۀ آنها به شرح زیر است:

1- خُرمَندی(کَلهُو): از میوۀ آن دُوشاب یا شیره برای مصارف خوراکی تهیه می شود.

2- گوجۀ جنگلی: از میوۀ آن رب و لواشک تهیه می شود.

3- ازگیل: از میوۀ آن رب و ترشی درست می شود.

4- زرشک: استفادۀ سنتی و محلی از میوۀ آن برای تهیۀ مربا و پختن پلو است ولی میوۀ این درختچه در مازندران به طور انبوه جمع آوری و برای مصرف به شهرهای دیگر فرستاده می شود.

5- شاه بلوط: از میوۀ آن به صورت تنقلات استفاده می شود. در منطقۀ امام زاده ابراهیم، جمع آوری و فروش میوۀ این درخت در فصل باردهی رونق زیادی دارد.

6- فندق: میوۀ آن به صورت تنقلات استفاده می شود.

7- پسته: رویشگاه این گونه در منطقۀ قازان قیه در شمال شرقی استان گلستان است و یکی از مواد اولیۀ تولید شیرینی محسوب می شود.

8- همیشک و شمشاد: با وجود ممنوعیت بهره برداری از این دو گونه در جنگل های شمال، سرشاخه های آن به دلیل زیبایی و همیشه سبز بودن شاخ و برگ برای تزئین دسته گل، قطع و به گل فروشی ها عرضه می شود. البته در مورد همیشک با توجه به قدرت زیاد جست دهی در صورت برنامه ریزی و اعمال نظارت صحیح در برداشت آن می توان به طور اصولی از این گونه بهره برداری کرد به طوری که ضمن تأمین نیاز بازار، موجودیت آن حفظ شود.

9- وَلیک: میوۀ این درختچه مصرف خوراکی و گل آن مصرف دارویی دارد.

10- تمشک: از میوۀ آن برای تهیۀ مربا و شربت و تزئین شیرینی استفاده می شود.

11- کُوله خاس: ریشۀ این گیاه دارای مصرف دارویی است ولی مصرف داخلی ندارد و در گذشته صادر می شد. اکنون برای حفظ عرصه های جنگلی که رویشگاه های راش را شامل می گردد، بهره برداری آن ممنوع است. به نظر می رسد در صورت بررسی لازم در میزان تأثیر برداشت در زادآوری درختان راش با توجه به مهاجم بودن کوله خاس، می توان به صورت کنترل شده از آن بهره برداری کرد.

محصولات فرعی مرتعی

با توجه به سرشت گونه های مرتعی، اغلب آنها خواص دارویی دارند که از گذشته های دور، افراد بومی برای مداوای بیماران از آنها استفاده می کردند و هم اکنون نیز مصرف می شوند.به جز اقلام محدودی که مصرف خوراکی دارند، مانند ریزوم شَقاقُل و میوۀ کُمای جنگلی، بیشتر افراد محلی و روستایی این گونه ها را برای مصرف خود یا عرضه به عطاری ها و مراکز تهیۀ داروهای گیاهی جمع آوری می کنند. مهم ترین این گونه ها عبارت اند از:

1- باریجه: این گونه در شمال کشور دارای یک محدودۀ رویشی در منطقۀ آمل است که برای کنترل بهره برداری، اداره کل منابع طبیعی مازندران- ساری(منطقۀ شرق مازندران) برای آن طرح بهره برداری تهیه کرده است ولی به استثنای موارد محدودی مورد بهره برداری انبوه قرار نگرفته و تنها برداشت های خیلی محدود محلی برای مصارف سنتی در آن صورت گرفته است.

2- خشخاش سیاه: عمده رویشگاه این گونه دامنه های کوه دماوند است و مردم محلی به طور محدود دانه و شیرابۀ آن را برای مصارف سنتی خود یا فروش به عطاری ها جمع آوری می کنند.

3- آویشَن: این گونه دارای پراکنش بسیار وسیعی در عرصه های مرتعی شمال کشور است که اغلب، افراد بومی آن را جمع آوری و برای مصرف محلی استفاده و یا مقداری نیز در بازار شهرهای شمالی عرضه می کنند.

4- گل گاو زبان: این گونه یکی از فراوان ترین گونه های دارویی در شمال کشور است که حتی مردم بومی نیز آن را تکثیر می کنند و افراد بومی یا واسطه هایی که از طریق مراکز تولید و فراوری گیاهان دارویی به منطقه می آیند آن را جمع آوری و به بازار عرضه می کنند. به دلیل شرایط آب و هوایی، بشتر این محصول در خارج از شمال به خصوص شهرستان قزوین که به مراکز رویش این گونه نزدیک تر است منتقل می شود و پس از بسته بندی و فراوری، دوباره به بازار شهرستان های مختلف از جمله شهرهای شمالی کشور ارسال می گردد.

5- سایر گونه ها از جمله: چای کوهی، کاکُوتی، قُدومه، خاکشی، گل بابونه، شاه تره، ریشۀ گزنه، پونۀ وحشی، گلپر، اِکلیل کوهی، گل بنفشه که اغلب مصرف سنتی دارند و پس از جمع آوری به عطاری ها و مراکز فروش گیاهان دارویی در شهرهای مجاور عرضه می گردد.