جنگل‌های شمشاد ایران

[Magnum]

جنگل‌های شمشاد ایران

شمشاد خزری با نام علمی Buxus hyrcana Pojark درخت/درختچه‌ای همیشه سبز در جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران است که در فهرست گونه‌های گیاهی در خطر انقراض اتحادیهٔ بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN) قرار دارد (Jalili & jamzad, 1999).

این گونهٔ بومی ایران از حوالی دورهٔ کِرتاسه در دوران مزوزوئیک در جنوب دریای خزر تا ارتفاعی از نیم‌رخ شمالی رشته کوه البرز ظاهر شده است. از این رو سابقهٔ پیدایش آن به حدود 136 میلیون سال قبل می‌رسد.

بررسی تاریخی ریشه‌های انقراض این درخت در دوران معاصر نشان می‌دهد که تحدید گسترهٔ انتشار آن به ویژه با برداشت‌های بی‌حساب از ذخایر این گونهٔ جنگلی در عصر قاجاریه و پهلوی شدت گرفت. در این دوره صدور چوب شمشاد به اروپا به خصوص انگلستان و روسیه رونق بسیار یافت. دلایل توجه به چوب این درخت را از نامهٔ مورخ 19/3/1316 بنواگبای، نمایندهٔ تجارتخانهٔ ژوزف گاردنر و اولاده لیمتد لیورپول و تبعهٔ ایران با دکتر احمد متین دفتری، نخست وزیر و رئیس شورای عالی اقتصادی وقت، در می‌یابیم:

«... چوب شمشاد ایران حاصل جنگل‌های گیلان و مازندران همیشه در انگلستان مطلوب بوده ]است[ و می‌باشد. این چوب برای مصرف قسمتی از دستگاه‌های ریسندگی و بافندگی خصوصاً ماکو به مصرف می‌رسد ... عدم صدور چوب شمشاد ایران، توجه تجار لیورپول را به نقاط دیگری جلب نموده و این متاع را از جنگل‌های ممالک کانادا، ترکیه، قفقاز و آفریقای جنوبی حاصل نموده ]است[ و به انگلستان وارد نمودند؛ ولی هیچ کدام از آنها جای چوب شمشاد ایران را نگرفته است ... نظر به محسنات آن (وزن، استحکام و غیره) چوب شمشاد ایران بر همهٔ چوب‌های شمشاد ممالک دیگر جهان رُجحان دارد و در بازار انگلستان مطلوب می‌باشد....»

گفتنی است چوب شمشاد به لحاظ ویژگی‌های آناتومیک دارای بافت فیبریدی ریز و متراکم و یکنواخت است که به دلیل تخلخل کم و مقاومت در برابر نفوذ آب و هوا، چوبی سخت و بادوام به شمار می‌رود (حجازی، 1364).

در دههٔ 1340 با توسعهٔ فناوری و ساخت ماسوره‌های پلاستیکی و رواج استفاده از آن در اروپا، تقاضای چوب شمشاد کاهش یافت. با وجود این، برداشت‌های افراطی از جنگل‌های شمشاد در خلال حدود یک قرن در چارچوب معاهدات تجاری و امتیازات انحصاریِ بهره‌برداری از این جنگل‌ها به دست بیگانگان، آن‌چنان زیانی به ذخایر جنگل‌های شمشاد وارد آورد که وقتی قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع کشور در تاریخ 30/5/1346 تصویب شد و درختان جنگلی ایران از نظر اجرای این قانون اولویت‌بندی شدند، شمشاد در گروه درختان دارای اولویت اول برای حفاظت قرار گرفت (سازمان جنگل‌ها و مراتع، 1380).

امروزه در حوالی برخی بُقعه‌ها و امام‌زاده‌ها و قبرستان‌های شمال کشور، تک‌درختان کهن‌سال شمشاد را می‌بینیم که بیانگر وجود جنگل‌های انبوه شمشاد در گذشته‌ای نه چندان دور است. شمشاد به دلیل ویژگی‌های خاص گیاه‌شناختی و همیشه‌سبز بودن، در طول تاریخ بشر در میان اقوام و ملل گوناگون دارای وجههٔ مقدس و مذهبی بوده است. به طوری که در قرون وسطا در محوطهٔ دیرها و کلیساها کاشته می‌شد و حراست می‌گردید (مجنونیان، 1369).

بقای تک‌درختان کهن‌سال شمشاد در حوالی بقعه‌ها و امام‌زاده‌ها و قبرستان‌های شمال کشور نیز از حرمت داشتن آنها نزد مردم ناشی می‌گردد. در زیر شماری از این مکان‌ها را برمی‌شمریم که جز معدود درختان شمشاد اثری از آنها در این مناطق، که روزگاری جنگل شمشاد بوده‌اند، باقی نمانده است:

بقعهٔ امام سلطان محمودشاه دینوری‌بن زیدبن امام زین‌العابدین، علیه‌السلام، در روستای شاه میلارزن (میل لرزان) خطبه‌سرای شهرستان آستارا در استان گیلان که قطر تنهٔ درختان شمشاد حیاط این بقعه به 48 سانتی‌متر می‌رسد.

بقعهٔ سید ابونصاربن موسی‌بن جعفر، علیه‌السلام، در دهکدهٔ پایین مالفجان شهرستان سیاهکل در استان گیلان که قطر درختان شمشاد پیرامون آن تا 38 سانتی‌متر است.

بقعهٔ سیدعلی کیابن امام موسی الکاظم، علیه‌السلام، در روستای لیالمان شهرستان لاهیجان استان گیلان که درختان شمشاد محوطهٔ وسیع آن، قطر تنه‌ای معادل 48 سانتی‌متر دارند.

بقعهٔ آقا سیدعلی کیا در دهکدهٔ مزرک خرم آباد شهرستان تنکابن در استان مازندران که در حیاط آن، درختان شمشاد با قطر تنهٔ 51 سانتی‌متر به چشم می‌خورد.

بقعهٔ سیدعلی‌بن حمزه در اراضی اسبچین لنگای شهرستان تنکابن در استان مازندران که شمشادهای محوطهٰٔ آن تا 40 سانتی‌متر قطر دارند.

با توجه به این‌که رشد قطری درخت شمشاد به طور متوسط 5/0 تا 2/1 میلی‌متر در سال است (حجازی، 1364) می‌توان عمر شمشادهای مشاهده شده در این مکان‌ها را 300 تا 1000 سال تخمین زد.

هم اکنون بر اساس قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور که در تاریخ 5/7/1371 در مجلس شورای اسلامی تصویب و در 12/7/1371 به تأیید شورای نگهبان رسیده، شمشاد از گونه‌هایی است که جزء ذخایر جنگلی محسوب می‌شود و قطع آن ممنوع است (سازمان جنگل‌ها و مراتع، 1380). جدول زیر ذخیره‌گاه‌های جنگلی شمشاد و مساحت آنها را در شمال کشور نشان می‌دهد:

ذخیره‌گاه‌های جنگلی شمشاد در شمال کشور (سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، دفتر جنگل‌کاری و پارک‌های جنگلی معاونت مناطق مرطوب و نیمه‌مرطوب، 1389)