تاریخچه جنگل کاری در ایران

[kodiak]

تاریخچه جنگل کاری در ایران

آن طور که از نوشته های مورخان یونانی به دست می آید، در حدود 3000 سال قبل، اطراف خانه بسیاری از ایرانیان را باغ احاطه کرده بود و واژه پردیس به همان باغ های پیرامون خانه ها گفته می شد. این شیوه برای سایر ملل نیز الگو شد و این واژه ایرانی به دوردست ها رفت.

در لغت نامه دهخدا، درباره معنی واژه پردیس آمده است: «پردیس لغتی است مأخوذ از زبان مادی (پارادئزا) به معنی باغ و بستان و از همین لغت است پالیز فارسی و فردوس (معرب)» .

این واژه که در اوستا دوبار به کار برده شده ، از دو جزء ترکیب یافته است. Pairi به معنی پیرامون و Daeza به معنی انباشتن و دیوار کشیدن و در مجموع به معنای درخت کاری و گل کاری پیرامون ساختمان است. این واژه در زبان پهلوی، پالیز شده و در فارسی دری هم به کار رفته است.

در دوره هخامنشیان و بعد از آن، در سرتاسر ایران، تعداد بسیاری باغ بزرگ و با شکوه وجود داشته است. شیوه باغ سازی ایرانیان، در کشورهای دیگر نیز اجرا شد و واژه پردیس به صورت Paradeisos به زبان یونانی و به صورت Paradis به فرانسوی و به صورت Paradise به انگلیسی وارد شد.

به این فضای سرسبز، باغ نیز گفته می شود. این واژه نیز فارسی است و در پهلوی و سُغدی به همین شکل آمده است.

در کتاب «فارسنامه» ابن بلخی که بین سال های 500 تا 510 هجری قمری تألیف شده، سلسله های پیش از اسلام را بنا به روایت قدیم چهار سلسله به نام پیشدادیان و کیانیان و اشکانیان و ساسانیان بر شمرده است. مؤلف این کتاب، منوچهر پسر میشخوریار را که هفتمین پادشاه پیشدادی ذکر می شود،‌ نخستین کسی می داند که در جهان، باغ و بوستان احداث کرده است و می نویسد:« آثار او آن است کی اول کسی که باغ ساخت او بود و ریاحین گوناگون کی بر کوهسارها و دشت ها رسته بود جمع کرد و بکشت و فرمود تا چهار دیوار ، گرد آن در کشیدند و آن را بوستان نام کرد ، یعنی معدن بوی‌ها» .

صرف نظر از برخی وجوه خدشه پذیر این متن، رواج باغ آرایی در ایران قدیم و تقلید دیگر کشورها از آن بر پایه مدارک مختلف، تردید ناپذیر است. چنانکه نَبُوکَد نَصَّر (بُخْتُ نَصَّر) پادشاه بابل (1768- 1745 قبل از هجرت) باغ های معلق (حدائق معلقه) را بر طبق اصول طراحی پردیس، برای سِمیرامیس (دختر هووَخْشَتَره، پادشاه ماد) همسر ایرانی خود، بنا کرد (نصر،‌1384) و در آن درختان بسیار قطور نیز وجود داشت (معین، 1371).

در نقوش کاشی های به دست آمده از شوش که در حدود 2500 سال قدمت دارد، برکه آب و درخت دیده می شود. در حدود 2700 سال قبل در بین النهرین، پادشاهان آشوری از باغ یا پردیس به صورت نمادی از شخصیت پادشاه استفاده می کردند.

ایرانیان سرسبزی و گل را در مرگ و زندگی خود محترم می داشتند. گلدان کشف شده از گوری در «شهر سوخته» سیستان شاهدی بر این مدعاست. در تورات، از باغ ایرانی ذکر شده است و در عکس هوایی بیستون، ته رنگ «چهارباغ» دیده می شود.

مهم ترین باغ ایران باستان، پردیس پاسارگاد بود. کورش ، مؤسس سلسله هخامنشیان و نخستین پادشاه بزرگ ایران (1181-1151 قبل از هجرت) پایتخت خود پاسارگاد را به صورت باغی بزرگ ساخته بود. کاخ های سلطنتی وی، بدون استحکامات دفاعی و در میان مجموعه ای از باغ ها قرارداشت. وی اولین کسی بود که درخت کاری ردیفی و منظم را (مانند صف سربازان) ابداع کرد و به دست خود، به زیباترین درخت مدال جواهرنشان می داد.


کورش هخامنشی، پایه گذار جنگل کاری منظم و سازنده پردیس پاسارگاد که نخستین«چهار باغ» جهان محسوب می شود.


پردیس پاسارگاد در زمان پادشاهان بعدی هخامنشی تکمیل شد ولی ساخت آن به انتها نرسید و روندی مستمر بود. یکی از ماندگارترین ابتکارهای این باغ، الگوی «چهارباغ» یا «باغ اندر باغ» بود که تا آن زمان سابقه نداشت. مجموعه آبروها و حوضچه های سنگی پاسارگاد را علی سامی در سال 1329 و طرح چهارباغ را استروناخ، باستان شناس انگلیسی در سال 1344 کشف کرد. آبروها 1100 متر طول دارند و پردیسی را به ابعاد 250×300 متر در بر می گرفتند. مدارک مربوط به بخش های دیگر پردیس پاسارگاد ،‌ هنوز کامل نشده است.

هر بخش از پردیس پاسارگاد به شکل مربع یا مستطیل بود و به مربع های کوچک تقسیم و در رأس هر یک از این شبکه مربعی، یک درخت که عمر طولانی تری داشت کاشته می شد. این مربع ها به مربع های کوچک تر تقسیم و در هر رأس آن، درختان با عمر متوسط و در رأس مربع های بعدی درختان با عمر کوتاه کاشته می شد.

بدین ترتیب این باغ یا جنگل مصنوعی منظم، مجموعه ای از ردیف درختان بود و از هر طرف که نگاه می شد ویژگی ردیفی بودن درختان معلوم بود. خاصیت دیگر این نحوه کاشت آن بود که بر اثر گذشت زمان و جانشینی درختان دیگر، شکل کلی باغ از بین نمی رفت. همچنین به دلیل تفاوت ارتفاع درختان، نورگیری آنها منظم بود و قسمتی از باغ خالی نمی شد(مرادی ، 1384) .

یونانیان، هخامنشیان را بزرگترین باغ سازان جهان می دانستند. بر روی سفال های به دست آمده از شوش و تخت جمشید، نقش استخر آب و باغ و تک درخت دیده می شود. وجود درختان سرو و کاج و نخل در سنگ نگاره های تخت جمشید، نشان دهنده فراوانی و اهمیت این گونه ها در باغ های آن دوره است.

در دوران اسلامی، شیوه باغ سازی ایرانی ،‌با تغییراتی از هند تا اسپانیا کشیده شد. علاوه بر باغ های بزرگ و با شکوه بیرون شهر، تا چندین قرن، باغ سازی در داخل و پیرامون شهرها، خاص این سرزمین بود. از جمله باغ فین کاشان و باغ تخت شیراز که نمونه هایی ماندگار هستند.

به نوشته ویل دورانت، در «تاریخ تمدن» باغ به سبک ایرانی، مورد تقلید سایر ملل قرار گرفت و هم در بین مسلمین و عرب ها و هم در هندوستان رواج یافت و در قرون وسطی الهام بخش اروپاییان بود. باغ معروف اَلحَمرا در اسپانیا و باغ های بابُری کشمیر، از برجسته ترین نمونه های باغ سازی به شیوه ایرانی محسوب می شوند(نصر، 1384) .

دوره صفویه، اوج هنر باغ سازی در دوران اسلامی محسوب می شود. در این زمان به دلیل برقراری آرامش نسبی در کشور، احداث باغ و پرورش گل رونق فراوان یافت. یکی از منابع گران بها برای شناخت درختان و گل های باغ های ایرانی در دوره صفویه، کتاب «ارشاد الزراعه» تألیف قاسم بن یوسف ابونصر هَرَوی است که در سال 931 ه.ق تألیف شد. همچنین برای آگاهی از نام درختان و گل های باغ های دوره صفویه، منظومه های «دوحَة الاَزهار» و«روضة الصِّفات» نیز دو سند ارزشمند است. عبدی بیگ شیرازی، این دو منظومه را در زمان پادشاهی شاه تهماسب صفوی (930-984 ه.ق) سروده و در آن چگونگی عمارت و باغ هشت بهشت قزوین را توصیف کرده است.

یکی دیگراز متون به جای مانده از دوره صفویه که چگونگی باغ سازی و انواع درختان و گل های آن دوره را نشان می دهد، منظومه «رَمز الریاحین» است. این رساله سروده محمد هادی فرزند میرزا حبیب کاشانی، مشهور به شیخ رمزی است که در عهد شاه عباس دوم شروع کرده و در سال 1089 ه.ق. یعنی در دوره شاه سلیمان، به اتمام رسانده است.

از دوره قاجاریه کتابی خطی به نام «مفاتیح الاَرزاق» تألیف یوسف نوری منشی وجود دارد که سندی معتبر درباره کشاورزی و باغ سازی در آن دوره محسوب می شود. درخت کاری و گل کاری باغ ها در اوایل دوره قاجاریه به شیوه قدیم ایرانی بود ولی به ویژه در دوران حکومت ناصرالدین شاه (1227-1275 هـ .ش) باغبانان و گل کاران فرنگی، شیوه های غربی را با خود آوردند (نصر ، 1384).

بنابر گزارش دکتر یاکوب ادوارد پولاک که درزمان ناصرالدین شاه در ایران بود، در باغ های تهران ، چنار و سپیدار و زبان گنجشک و نارون و توت و درخت گل ابریشم، یا صنوبر و گاهی کاج و تَهْ کاشته می شد.

همچنین در تهران، باغی به نام «باغ کاج» وجود داشت که قسمتی از آن تا حوالی سال 1330 باقی بود.

قصر فیروزه، متعلق به ناصرالدین شاه، در وسط یک جنگل مصنوعی ساخته شده و در اطراف خیابان وسیع منتهی به این قصر به طول یک فرسنگ (در حدود 6 کیلومتر)، اقاقیا و گل های رنگارنگ کاشته شده بود (معتمدی، 1381).

بنجمین ( S.G.W. Benjamin ) که از سال 1262 تا 1264 هـ .ش نخستین وزیر مختار آمریکا در ایران بود (List…Iran,2005) در بهار 1263 از باغ فردوس در تجریش دیدن کرد و درباره این باغ سلطنتی ناصرالدین شاه نوشت: وسعت این باغ گویا چهارصد جَریب باشد. در طرف تحتانی آن ، جنگل انبوهی از چنار واقع است و به طوری این درخت ها را مرتب کاشته اند که وقتی شخصی از عمارت نظری بر آن بیندازد، سطحی مخملی مانند می بیند… در عقب عمارت اراضی وسیع هست و چنارهای عالی مانند ستون بالا کشیده ، بر این اراضی سایه می افکند ... درخت های چنار به قدر صد پا ارتفاع می رسد و مکانی است با چشم انداز دلفریب (معتمدی ، 1381).

سه سال بعد از بنجمین، محمد حسن خان اعتماد السلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین شاه از این باغ دیدن کرد. وی در یادداشت روز جمعه ، 17 رمضان 1304 (19 خرداد 1266) می نویسد: « دو از دسته گذشته باغ فردوس رفتم ... هجده سال بود این باغ را ندیده بودم. تمام درخت ها افتاده ، عمارت خراب شده ، در حقیقت وادی برهوت، آن وقتی که [دوستعلی خان] نظام الدوله مُعیّر الممالک در این باغ بود که سجده گاه مردم بود » (اعتماد السلطنه، 1379).