خاستگاه تاریخی کاروانسرا

[Magnum]

خاستگاه تاریخی کاروانسرا

به طور کلی ، تحیول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی ، اقتصادی ، مذهبی و ... داشته و شکل یابی و توسعه آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است . عملکردهای گوناگونی که در گذشته کالروانسرا به عهده داشته ، باعث گردیده نام های متفاوتی برای اینگونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد ؛ از جمله کاربات ، رباط ، ساباط و خان .

در کتاب « راه و رباط » می خوانیم : ساباط : این واژه که تقریباً به همه زبان های خاوری و باختری و آرامی و ایرانی و فرهنگی و تازی رفته در زبان های ایرانی و منجمله فارسی ریشه کهن دارد جزء اول آن «سا» به معنی آسایش و جزء دومش پسوند نمودار ساختمان و بنا و آبادی و عمارت است .

«ساباط» به کلیه بناهایی که به منظور آسودن به پا می شده چه در شهر و چه در بیرون شهر اطلاق می شده است . کاربات : به معنی خانه کاروان است و پیش از اسلام به جای کاروانسرا به کار می رفته است . کاربات مانند رباط دارای اطاق و حوض است . کاروانسرا : به رباط های بزرگ و جامع کاروانسرا می گویند ؛ چه در شهر و چه در بیرون شهر .

خان : به معنی کاروانسرا است و این واژه در زبان تازی به طور مطلق به جای کاروانسرا به کار رفته شده است . در کشور ترکیه به کاروانسراها خان گفته می شود . ( محمدکریم پیرنیا ـ کرامت ا... افسر «راه و رباط» انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران ، تهران 1350 ، صفحات 122-124) این بناها ، در واقع دارای عملکرد و وظایفی مشابه کاروانسرا بوده ولی از نظر ویژگی های معماری ، تفاوت هایی داشته اند . بنابراین دلایل ایجاد و علل بنیاد و پیدایش اینگونه بناها را می توان نیاز مبرم کاروان و کاروانیان به حمایت در طول سفر دانست . از یادگارهای پر ارزش معماری ایران کاروانسراهاست که از روزگار کهن به دلایل گوناگون و ارتباطی چون جریان اقتصادی ، نظامی ، جغرافیایی و مذهبی بنیاد گردید و در ادوار مختلف به تدریج توسعه و گسترش یافته است .

نام کاروانسرا

ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی جمعی مسافر که گروهی سفر می کنند و سرای ، به معنی خانه و مکان که هر دو کلمه ماخوذ از پهلوی ساسانی است . (لغت نامه دهخدا ، جلد 30 ، ص 149-148-118) چنانکه در فرهنگ لغات و سایر منابع نامه های کاروان خانه ، کاروان گاه و کاروان گه به معنی کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفته است . دایره المعارف لاروس در تعریف کاروانسرا آمده است : « به مهمانخانه و پناهگاه هایی در خاورمیانه که برای مسافران و خارجی هایی که در دسته های بزرگ و یکنواخت در آنجا بیتوته می کنند گفته می شود .

در ممالک اسلامی آن را کاروانسرا می نامند . ( “ Grand Larousse Enccyclopedique 508 . P ، 1970 vol 11 , Paris , Librairie Larousse ) در لغت نامه ها و دایره المعارف های انگلیسی نیز کاروانسرا اینگونه تعریف شده « در خاورمیانه به مهمانخانه هایی که در فضای بزرگی برای راحتی کاروان ها هستند گفته می شود . » ( 202،207 Heritage Publishing and Houghton Mifflinco ,inc,PP. of the English Language , 1981 , Boston , American The American Heritage Dictionary ) « در مشرق ، به نوعی مسافرخانه با حیاط بزرگ در آنجا کاروان اغلب برای شب در آن توقف می کند ، گفته می شود .