گاوخونی ، بهشتی در حال نابودی

[neda]

گاوخونی ، بهشتی در حال نابودی

گاوخوني اين نام ما را به زمان درس و مدرسه مي برد و از آن نام هايي بود كه براي به خاطر سپردنش به مشقت نمي افتاديم ، و به آساني از يادمان نمي رفت .در كتاب آورده بودند كه گاوخوني باتلاقي است كه زاينده رود در آن فرو مي رود ، زاينده رود رودخانه اي است كه از كوههاي زردكوه بختياري سرچشمه مي گيرد و پس از مشروب كردن خاك اصفهان و عبور از اين شهر در باتلاق گاوخوني فرو مي رود .

از سراب تا پاياب 405 كيلومتر است ، ارتفاع تالاب از سطح دريا 1477 متر و اختلاف ارتفاع آن نسبت به سراب (زردكوه بختياري) 2747 متر مي باشد ، تالاب وابسته است به مجموعه اي به نام حوزه آبخيز زاينده رود است ، وسعت كل حوزه 41371 كيلومتر مربع است كه 9/90 درصد آن در محدوده استان اصفهان و مابقي در استانهاي يزد ، فارس و چهارمحال بختياري قرار گرفته است و سد زاينده رود در 110 كيلومتري مركز استان اصفهان واقع شده است ، (چادگان) كه حواشي آن از جمله زيبائيها و جاذبه هاي مناطق گردشگري ايران است و با وجودي كه عموما در كمربند خشك قرار گرفته ، اما كوههاي زاگرس و كركس منشا تغييرات بارز آب و هوايي در كل حوزه مي شود.

شاخه هاي زاينده رود شامل : حوضه هاي اطراف درياچه پلاس جان ، شور و دهاقان ، خشكه رود ، حوضه مرغاب ، زرچشمه ، حوضه رحيمي و گاوخوني مي باشد .

از محل سراب ، صدها محل زراعي ، صنعتي ، روستايي و شهري در حاشيه زاينده رود واقع شده است و ورزنه آخرين نقطه جمعيتي رودخانه است ، اساسا در سراب و بالادست عمق دره ها و شيب اراضي، مانع از كشاورزي مي شده و اين نشان از اهميت زراعت در پايين دست دارد ، ساليانه 6 ميليارد متر مكعب آب براي مصارف شرب ، كشاورزي و صنعت از زاينده رود به عنوان يكي از منابع آبي كشور برداشت مي شود .

رودخانه زاينده رود بر خلاف همه رودخانه ها ، به جاي آنكه به دريا بپيوندد و به حيات خود ادامه دهد در يك ناحيه كويري داخلي كشور فرو مي رود و از حركت باز مي ايستد، و منشا اثرات فراوان طبيعي است ، در برخي سفره ها و داستانها آمده است بعد از فرو رفتن آب در اين باتلاق ، در دشتهاي كرمان ، به صورت چشمه هايي روان مي شود هر چند از نظر علمي اين موضوع تاييد نشده است در طول تاريخ نام " گاوخوني " و " زاينده رود" به موازات هم مطرح بوده است ، و طومار معروف شيخ بهايي و تقسيمات آب زاينده رود كه از برجسته ترين نمونه هاي ميراث فرهنگي اين مرز و بوم است ، نشان از اهميت حياتي اين رودخانه از ديد مردم در طول تاريخ دارد .

از شهر ورزنه كه 25 كيلومتر از طريق جاده شوسه به سمت شرق مي رويم به تالاب مي رسيم (ادامه اين مسير از كنار تالاب به يزد منتهي مي شود ) ، وسعت تالاب 470 كيلومتر مربع بوده كه در حال حاضر 50 كيلومتر مربع آن را آب فرا گرفته است .

تالاب بكر گاوخوني در پست ترين ناحيه دشت اصفهان و از نظر جغرافيايي در منطقه وسيع مسطح و يكي از با ارزش ترين اكوسيستمهاي كشور در فلات مركزي ايران و در خشك ترين منطقه و با گونه هاي نادر گياهي و جانوري خاص خود ، چون گوهري در كوير مركزي ايران مي درخشد و از نظر عملي براي محققين زيست محيطي حائز اهميت فراوان است .

همچنين دو روخانه ي فصلي به جز رودخانه دائمي زاينده رود به تالاب مي ريزد ، در جنوب تالاب جرقويه و معادن نمك واقع شده است ، از بالا كه باتلاق را بنگريم مانند يك گلابي يا يك مثلث به نظر مي رسد .

داستانهاي فراواني در منطقه از تالاب بيان مي شود ، از جمله بلعيده شدن انسان در منطقه ، اين درحالي است كه وسعت منطقه و وجود جنگلها و نيزارهاي فراوان باعث مي شده كه مردم غير بومي در منطقه دچار سردرگمي شوند و راه را گم كنند . مردم محل مي گفتند عرض تالاب را در 20 ساعت طي كرده اند ، گفته شد ، در تالاب انساني به صورت عريان مي زيسته كه قادر به حرف زدن نبوده و با وضعيت اقليمي محيط زندگي مي كرده كه اوايل انقلاب توسط نيروهاي بسيج منطقه دستگير ، اما متاسفانه تحقيقات گسترده اي بر اين موضوع انجام نشد.

اين موضوع نشاني از طبيعت بكر و دست نخورده تالاب دارد كه در برخي نقاط آن تا كنون پاي بشر به آن نرسيده است .

برخي از همراهان ما در اين سفر برداشت عاميانه اي از اين باتلاق داشته اند و آن را جايي مي دانستند با ظاهري فريبننده ، بي آنكه نشان دهد زيرش خالي است وقتي بي خيال پاي بر آن مي نهي مي بيني زير پايت خالي مي شود ! هر چند باتلاق گاوخوني اين خصوصيات را ندارد و غرق شدن در حواشي آن به علت شوري خاك و پف كردگي آن منتفي است .

حداكثر عمق گاوخوني در مواقع پرآبي 5/1 متر و حداقل 100 سانتي متر است . تالاب در مركز خود چالهايي دارد كه گودترين قسمت آن با وجود خشك سالي ها ، بدون آب نمانده است .

فرصت رفيق نشد تا به كناره هاي باتلاق گام نهيم . اما مشاهده آب در وسط تالاب آن هم پس از خشكسالي هاي اخير ، به خصوص انعكاس اشعه هاي طلاي خورشيد ، خيره كننده ، ديدني ، و لذت بخش بود .

واقعا اين دشت بيكران ديدني و بي نظير است و چشمها را خيره مي كند ، سوز سرد و گزندهاي ميوزيد ، و زمينهاي شور بر اثر بارندگي هاي اخير مرطوب شده است ، اينجا ديگر از تلواسه ها و هياهوهاي شهر خبري نيست ، گاوخوني اسرارآميز ، احساس مبهمي از راز و رمز زندگي ، مرگ ، واقعيت و وهم را در خيال آدم بر مي انگيزاند . شبهايش در فصول مختلف ، ستاره هاي پرفروغش و شهابهاي پر سرعت ، آن محيط را به سرزمين افسانه ها بدل كرده است .

هر آنچه به اين دشتها مي نگري انگار انتها ندارد ! سكوت عميق و سنگين تالاب كه تنها وزش باد آن سكوت سنگين را مي شكند ، آنجا را وهم انگيزتر مي كند، هر چند در ميان باد گرم شورستان (با دماي بيش از 40 درجه در تابستان ) واقع شده است ، اما در آخرين روزهاي پائيزي ، سرد اما قابل تحمل است ، آسماني بلند و فروزنده ، اقليمي متفاوت كه خود سبب پايندگي و تاب آوردن انسان كويري بوده است، آن هيبت ، صلابت ، عبوسي و خشكي كوير در رويارويي با باتلاق ، در هم ميشكند و تعديل مي شود . تالاب بيشتر به معجزه اي مي ماند در فلات مركزي ايران ، كه پاياني براي آن متصور نيست بلكه آغازي دوباره است و باعث شده رگ حيات ، در طبيعت بخيل كوير جاري شود ، با قدمتي تاريخي ، آنگونه كه گفته شده ، تمدن ابتدا در اين پاياب شكل گرفته و بعد در بالادست رودخانه گسترش يافته است .

در مجموعه اي محدود همه گونه هاي طبيعي يافت مي شود و از تنوع توپوگرافي قابل ملاحظه اي برخوردار است ( كوه ، رودخانه ، كوير ، جلگه ، پوشش گياهي ، تپه هاي شني و تالاب ) و اين تالاب از جمله 1328 تالاب مطرح جهاني است كه در كنوانسيون بين المللي (سال 1971) كه در شهر رامسر برگزار شد ، رسما به عنوان تالاب بين المللي شناخته شد و شرايط خاص جغرافيايي ، طبيعي و زيست محيطي و حدود سه فاكتور هيدروليكي ، بيولوژيكي و اكولوژيكي اين تالاب را به عنوان نادرترين و كمياب ترين تالابهاي كره زمين قرار داده كه از نظر علمي براي محققين حائز اهميت است . بيش از 30 گونه پوشش گياهي در منطقه وجود داشته از جمله : تاغ ، گز ، اشك ، درمنه ، گون، شور ، پرند ، قيچ ، و ... پوشش گياهي عموما شور پسند است ، علفزارها و نيزارها ، در حاشيه جنوبي بيش از ده كيلومتر كشيده شده است .