پوشش جانوری منطقه گاوخونی

[neda]

پوشش جانوری منطقه گاوخونی

كف‌زيان و بي‌مهرگان

تالاب‌‌ها به دليل داشتن شرايط مناسب براي رشد و تكثير حشرات، گرم‌ها و ساير بي‌مهرگان از لحاظ تنوع گونه‌اي غني بوده و از زيستگاه‌هايي محسوب مي‌شوند كه بيشترين تنوع زيستي حشرات را دارند. اين مسئله اگرچه در نگاه اول از ويژگي‌هاي مضر و غير مفيد آنها به شمار مي‌آيد، وليكن فراواني كرم‌ها و حشرات در تشكيل زنجيره‌هاي غذايي و بقاي بسياري از پرندگان، ماهي‌ها و ساير جانداراني كه وابسته به تالاب هستند،‌ بسيار حايز اهميت است. در يك بررسي انجام شده بر روي تنوع كفزيان در حاشيه شمال غربي تالاب (محل ورود رودخانه زاينده‌رود) انواع مختلفي از آنها مورد شناسايي قرار گرفته اند كه تحت تاثير تغييرات دماي و كيفيت فيزيكي و شيميايي در طول سال، تعداد و تنوع آنها نيز دستخوش تغيير مي‌شود .


دوزيستان و ماهي‌ها

دوزيستان حداقل در مرحله‌اي از زندگي و ماهي‌ها در تمام عمر خود وابسته به آب هستند. تالاب‌ها به عنوان بوم‌سازگان‌هاي آبي زيستگاه مناسبي براي زيست انواع ماهي‌ها و دوزيستان به شمار مي‌آيند.

در آبراهه‌هاي حاصل از انشعاب رودخانه زاينده‌رود در بخش شمال غربي تالاب گاوخوني به علت برخورداري از پوشش گياهي انبوه و متراكم و هم‌چنين آب تازه‌اي كه حداقل در طول مدت كوتاهي از سال وارد آن مي‌شود، دوزيستاني از جمله وزغ، قورباغه و ماهي‌هايي همچون كپور و گمبوزيا زندگي مي‌كنند. مشاهده ماهي كپور در اين بخش از تالاب لزوم توجه بيشتر و بررسي‌هاي كارشناسي در قابليت سودآوري پرورش و صيد ماهي را مي‌طلبد. متاسفانه به علت آلودگي شديد آب زاينده‌رود و تالاب، هر از گاهي شاهد مرگ و مير بسياري از ماهي‌ها و آبزيان هستيم كه اين امر معمولاً به دو صورت اتفاق مي‌افتد:

در حال اول مواد آلاينده و فاضلاب‌ها وارد شده به رودخانه و تالاب عمدتاً از مواد بسيار سمي، خطرناك و فلزات سنگين مي‌باشند كه مستقيماً مرگ و مير ماهي‌ها و آبزيانرا ب دنبال دارد. در اين حالت تلفات حاصله در محل ورود فاضلاب و در ايامي از سال كه ميزان آب رودخانه در حداقل ممكن است، بيشتر مي‌باشد.

حالت ديگر،‌ مرگ و مير ناشي از اثرات غيرمستقيم و طولاني‌‌مدت مواد آلاينده است كه با تغييرات فيزيكي و شيميايي آب امكان مرگ و مير تنها به آبزيان ختم نمي‌شود و ساير جاندارن و پرندگان كه از اين آبيزيان آلوده تغذيه مي‌كنند نيز در معرض خطر از بين رفتن قرار مي‌گيرند.

جدول زیر تعداد و انواع موجودات كفزي تالاب گاوخوني (تعداد در متر مربع)

تعداد در شاخ (3) تعداد در شاخ (2) تعداد در شاخ (1) نام تاكسون
0 0 2450 پوسته شفيره دوبالان Diptera
700 0 0 Mononchida
25 0 0 Hexagonia
25 0 0 لارو فلس‌بالان Lepidoptera
0 0 25 پوسته شفيره Lepidotera
0 25 0 نيم‌بالان Hemiptera
0 0 150 بال نيم‌بالان Hemiptera
0 0 100 شكم‌پايان Gastropoda
0 100 0 نوزاد سنجاقك Libellula
50 0 150 لارو پشه Culex
25 0 0 شفيره پشه Culex
50 0 0 بالغ پشه Culex
25 0 0 حلزون Planorbis
0 0 50 لارو Isoperla
0 0 50 پوسته Notonectidae
50 0 0 كرم لوله‌اي Nematoda
25 0 0 پوسته زنجره Cicada
1175 0 400 كرم حلقوي Tubifex

خزندگان و پستانداران

مطالعه تاريخچه گذشته تالاب حكايت از آن دارد كه جانداران بسياري از جمله خزنده و پستاندار در تالاب گاوخوني و نواحي اطراف آن زندگي مي‌كرده‌‌اند و امروزه اغلب آنان از بين رفته يا نابود شده‌اند. در زمان‌هاي گذشته دسترسي به تالاب گاوخوني بسيار مشكل بوده و سيلاب‌هاي عظيمي كه در فصول زمستان وارد تالاب مي‌شد، آن را از آب شيرين و تازه سيراب مي‌كرده است. به اين ترتيب گاوخوني زيستگاه مناسبي براي بسياري از جانوران و پرندگان بوده است. در بيشتر نوشته‌هاي قديمي كه از تالاب گاوخوني نام برده‌اند، به حضور جانداراني اشاره شده كه شنيدن نام آنها موجب تعجب و حيرت ما مي‌شود. ميرزا حسين خان تحويلدار، از نويسندگان معروف گذشته اصفهان،‌ در اين باره مي‌نويسد: «خوك و خنزير كه گراز باشد، در اطراف گاوخوني رودشت اصفهان زياد به هم مي‌رسد. بزرگ‌هاشان را فرنگي و ارمني شكار مي‌كنند و در شهر جلفا مي‌فروشند».

گورخر از جمله پستانداراني است كه در زمان هاي گذشته و به تعداد زياد و در گروه‌هاي بزرگ در اطراف گاوخوني زندگي مي‌كرده‌اند. بر اين اساس برخي از نويسندگان از گاوخوني با نام گورخوني ياد كرده‌اند، چرا كه در آن ايام شكارچيان بسياري براي شكار گورخر به اين منطقه مسافرت مي‌كرده و راه‌هاي خاكي مخصوصي هم براي اين امر وجود داشته است. متاسفانه شكار بي‌رويه گورخر ايراني (الاغ وحشي) در نقاط مختلف ايران و از جمله تالاب گاوخوني نسل آن را در خطر نابودي كامل قرار داده و امروز تنها تعداد اندكي در برخي از نقاط ايران باقي مانده‌اند. در تالاب گاوخوني نيز ديگر خبري از آنها نيست.

آهو، اين حيوان دشت‌زي زيبا كه آن را غزال نيز مي‌نامند، روزگاري در تپه ماهورهاي اطراف گاوخوني مي‌زيسته و احتمال مي‌رود هنوز تعداد انگشت‌شماري از آنها در ارتفاعات مجاور تالاب باقي مانده باشند. در گذشته اين حيوان در گروه‌هاي چند تايي براي نوشيدن آب و تامين غذا به بخش جنگل‌زار و نواحي حاشيه‌اي مي‌آمدند كه در بين راه بعضاً به وسيله شكارچيان شكار مي‌شدند. اگرچه اين حيوان سرعت دوندگي بسيار بالايي دارد (تا 110 كيلومتر در ساعت) اما اين سرعت تنها در زمان آغازين دويدن است و با گذشت زمان حيوان خسته شده و از پاي در مي‌آيد. شكارچيان آهو با اطلاع از اين موضوع با موتورسيكلت‌هاي تندرو در تپه‌هاي شني اطراف گاوخوني حيوان را دنبال و شكار مي‌كردند و گوشت آن را در ورزنه و روستاهاي اطراف مي‌فروختند.

كل، بز، ميش، قوچ وحشي، خوك، گراز، انواع مار، مارمولك، سوسمار، گرگ، شغال، روباه شني، كفتار، لاك‌پشت، بزمجه، افعي شاخدار، جبير، خرگوش و انواع خفاش، ساير جانداراني هستند كه در زمان‌هاي نه چندان دور در تپه‌هاي شني حاشيه غربي، جنگل‌زار، ارتفاعات شمالي و حواشي تالاب گاوخوني زندگي مي‌كرده‌‌اند. اين حيوانات پس از احداث سد زاينده‌رود بر روي رودخانه و مهار آب آن و در نتيجه كم شدن آب تالاب و هم‌چنين شكار بي‌رويه، از بين رفته و نابود شده‌اند. امروز تنها تعداد اندكي از برخي از آنها برجاي مانده‌اند و از اين نظر حيات وحش تالاب خسارات غيرقابل جبراني را متحمل شده است.

پرندگان

يكي از برجسته‌ترين ويژگي‌هاي زيست‌محيطي تالاب گاوخوني تامين زيستگاه براي بسياري از پرندگان بومي و مهاجر در گذشته و حال مي‌باشد. بسياري از پرندگان مهاجر با سرد شدن هوا در مناطق شمالي و در مسير حركت خود به نواحي جنوبي، تالاب گاوخوني را براي زمستان‌گذراني انتخاب مي‌كنند.

اين پرندگان با فرود خود بر گستره تالاب در اوايل پاييز و زمستان شور و نشاط وصف‌ناپذيري را در فضاي تالاب حاكم مي‌كنند. از اين جهت باتلاق گاوخوني را مي‌توان يكي از بارآورترين بوم‌سازگان‌هاي طبيعي استان اصفهان دانست كه بارزترين جلوه زيست‌محيطي‌اش حضور پرندگان در بخشي از سال است.
پرواز گروهي قوها با گرد‌ن‌هاي دراز و كشيوده كه در آرايشي به شكل 7 در آسمان تالاب به پرواز در مي‌آيند و گاهگاهي براي تغذيه بر سطح تالاب‌ فرود آمده و سر خود را زير آب فرو مي‌برند، مشاهده انواع فلامينگو‌هاي آبچر با بدن‌هاي كشيده و پر و بالي به رنگ سفيد و قرمز، حضور پرنشاط انواع مرغابي‌ها، اگرت كوچك، خوتكا، سرسبز، غاز خاكستري، كاكايي‌ها، انواع كشيم، حواصيل، سليم كوچك، اگرت بزرگ، آبچليك‌ها،‌ آنقوت، اردك، تنجه، فيلوش، چنگر، سنقر تالابي، سار، خروس كولي، پليكان، بوتيمار، لك لك، مرگوس و پرندگان شكاري همچون عقاب تالابي، عقاب دو برادر، دليجه، شاهين و كركس، از جمله چشم‌اندازهاي زيبا و بي‌نظيري است كه در نتيجه حضور پرندگان شكل مي‌گيرد.

تعداد و نوع پرندگان مهاجر و بومي تالاب گاوخوني در طي سال‌هاي مختلف بسيار متفاوت بوده و تحت تاثير كيفيت فيزيكي و شيميايي آب تالاب، ميزان گسترش درياچه، وجود منابع غذايي، تامين امنيت لازم و . . . قرار دارد. آن چه مسلم است، اين كه تنها در صورتي مي‌توان از آهنگ سريع كاهش فرود پرندگان در تالاب گاوخوني كاست كه فكري كارشناسي و اقدامي موثر در تامين منابع غذايي و امنيت لازم به مرحله اجرا گذارده شود.

اين در حالي است كه در سال‌هاي اخير هر روز شاهد كاهش آب ورودي تالاب، افزايش آلودگي آن، شكار بي‌رويه و در نهايت تغيير مسير و مرگ و مير پرندگان هستيم. بر اساس آمار موجود (محيط زيست يزد- 1366 ) تعداد پرندگان مهاجر تالاب در حدود 40000 پرنده برآورد شده كه بيشترين تعداد آنها مربوط به انواع مرغابي‌ها شامل فيلوش، خوتكا، سرسبز و اردك سرحنايي بوده است .

جدول زیر فهرست پرندگان منطقه تالاب گاوخوني

ملاحظات خانواده نام گونه رديف
فارسي علمي
مهاجر و آبزي- داراي ارزش اقتصادي Anatidae كله سبز Anas platyrhynchos 1
مهاجر فصلي- آبزي- داراي ارزش اقتصادي Anatidae خوتكا Anas crecca 2
گوشت‌خوار- بومي Recurvirostridae Hixantopus himatopus 3
آبزي- همه‌چيزخوار Anatidae اردك سرحنايي Agthya ferina 4
خشك‌زي- شكاري و بومي Accipitridae سنقر تالابي Circus aeruginosus 5
آبزي- مهاجر- دااي ارزش اقتصادي Rallidae چنگر Fulica atra 6
خشك‌زي- شكاري بومي Pandiondae عقاب ماهي‌گير Pondion holiocuts 7
خشك‌زي- گوشتخوار Accipitridae كركس Neopheron percnopteus 8
كنارآبزي- همه‌چيز خوار Charadrlidae سليم كوچك Charadius alexandrinus 9
كنارآبزي- مهاجر عبوري Charadrlidae خروس كولي Valnellus Vonellus 10
كنارآبزي- گوشتخوار Charadrlidae سليم خاكستري Pluvialis squatarolu 11
گياهخوار- بومي- داراي ارزش اقتصادي Phasianidae كبك Alectoris chukar 12
كنارآبزي- مهاجر عبوري Scolopacidae كبك نوك پهن Limicola falciaellus 13
آبزي- مهاجر- داراي ارزش اقتصادي Anatidae غاز خاكستري Limicola falciaellus 14
مهاجر فصلي- داراي ارزش اقتصادي Anatidae فيلوش Anser anser 15
آبزي- همه‌چيزخوار- مهاجر فصلي Podicipedidae كشيم كوچك Podiceps ruficollis 16
آبزي- گوشتخوار- مهاجر فصلي Ardeidae اگرت بزرگ Egretta alba 17
آبزي- گوشتخوار- مهاجر فصلي Ardeidae اگرت كوچك Egrettagarzetta 18
آبزي- گوشتخوار- مهاجر فصلي Ardeidae حواصيل خاكستري inerea 19
آبزي- گوشتخوار- مهاجر فصلي Laridae كاكايي سرسياه Larus ridibunelus 20
آبزي- گوشتخوار- مهاجر فصلي Laridae كاكايي نقره‌اي Larus argentatus 21
آبزي- گوشتخوار- مهاجر فصلي Laridae كاكايي صورتي Larus genei 22
آبزي- گوشتخوار- مهاجر فصلي Laridae كاكايي پشت سياه Larus fuscus 23
آبزي- گوشتخوار- مهاجر فصلي Laridae كاكايي نوك‌سبز Larus conus 24
خشك‌زي- بومي Columbidae كبوتر چاهي Columba livia 25
خشك‌زي- مهاجر Hirundinidae پرستو Hirunda rustica 26
خشك‌زي- بومي Ploceiae گنجشك معمولي Passer domesticus 27
خشك‌زي- گوشتخوار Acciptridae عقاب طلايي Agulia chrysaetus 28
خشك‌زي- بومي Flaconidae دليچه Folco thinunculus 29
كنارآبزي- گوشتخوار- مهاجر عبوري Scolopacidae آبچليك شكيل Philomochus Pugnax 30
كنارآبزي- همه‌چيز خوار Gruidae درنا Grus grus 31
همه‌چيز خوار- مهاجر- داراي ارزش اقتصادي Rallidae چنگر نوك سرخ Gallinula chloropus 32
خشك‌زي- مهاجر عبوري Fringllrdae سهره معمولي Cardueluelis cerduolis 33
خشك‌زي- گياهخوار Emerizidae زرده پره Emberiza app. 34
آبزي-مهاجر فصلي- داراي ارزش اقتصادي Anatidae آنقوت Tadorna ferruginea 35
همه‌چيزخوار- آبزي- داراي ارزش اقتصادي Anatidae تنجه Tadorna tadorna 36
گياهخوار- داراي ارزش اقتصادي Anatidae اردك خاكستري Anas strepera 37
آبزي- همه‌چيز خوار- داراي ارزش اقتصادي Anatidae اردك نوك پهن Anas clypeata 38
آبزي- همه‌چيزخوار- داراي ارزش اقتصادي Anatidae اردك تاجدار Netta ruina 39
آبزي- مهاجر فصلي- داراي ارزش اقتصادي Anatidae قوي گنگ Cygnus olor 40
آبزي- گوشتخوار Recurvirostridae آوست Reecurivirrostxa avosetta 41
خشك‌زي- بومي Accipitridae ساركپه Buteo buteo 42
كنارآبزي- همه‌چيز خوار Charadrlidae سليم طوقي Chradrius hiatcula 43
كنارآبزي- همه‌چيز خوار Charadrlidae سليم شني Chradrius leschenaulitl 44
آبزي- مهاجر عبوري Scoliopacidae آبچليك تالابي Tringa stagnatilis 45
آبزي- گوشتخوار Ardeidae بوتيمار Botauru stellaris 46
آبزي- گوشتخوار- مهاجر Phalacrocoracidae باكلان Phalacrocrax carbo 47
آبزي- مهاجر فصلي Podicipedidae كشيم بزرگ Podiceps cristatus 48
آبزي- همه‌چيز خوار Pelecanidae پليكان سفيد Pelecanus onocrotulus 49
آبزي- گوشتخوار- مهاجر فصلي Ardeidae بوتيمار كوچك Hxborychus minutus 50
آبزي- همه‌چيز خوار- داراي ارزش اقتصادي Anatidae اردك سرسياه Aythya marila 51
آبزي- گوشتخوار Ciconidae لك لك Ciconia ciconia 52
آبزي- مهاجر عبوري Laridae پرستوي دريايي Sterna sondivicensis 53
خشك‌زي- بومي Strigidae جغد كوچك Athene noctua 54
خشك‌زي- مهاجر فصلي Coraclldae سبزقبا Coracias garulus 55
خشك‌زي- بومي Upupidae هدهد Upupa epops 56
خشك‌زي- بومي Alaudidae چكاوك Alauda aruensis 57
كنارآبزي- مهاجر عبوري Charadrlidae سليم طلايي Pluvialis apricaria 58
آبزي- گوشتخوار Scolopacidae آبچليك خالدار Tringa gloreda 59
آبزي- مهاجر فصلي Anatidae اردك بلوطي Aythya nyroca 60
مهاجر فصلي --- فلامينگو Phoenicoptorus ruber 61
--- --- چوب‌پا Himantopus himantopus 62
آبزي- مهاجر فصلي Scolopacidae آبچليك قرمز Tringa totanus 63
آبزي- مهاجر Anatidae مرگوس حنايي Mergus serrator 64
آبزي- زمستان گذراني Ardeidae حواصيل زرد Ardea rattoides 65
آبزي- همه‌چيز خوار Threskiornithidae كفچه نوك Platalea leucorodia 66
خشك‌زي Motacillidae دم‌جنبانك زرد Matacilla flava 67
مهاجر فصلي- آبزي Anatidae اردك مرمري Anas asgustriostris 68
آبزي- گوشتخوار Scolopacidae آبچليك آوازخوان Tringa hypolecous 69
كنارآبزي- گوشتخوار Charadrildae سليم كوهي Euetomois morinellus 70
آبزي- گوشتخوار Scolipacidae آبچليك تك‌زي Tringa ochropus 71
آبزي- داراي ارزش اقتصادي Anatidae اردك چشم‌طلايي Bucephala clangula 72
آبزي- گوشتخوار Ardeidaae حواصيل ارغواني Ardea purpura 73
خشك‌زي Apodioae ابرخورك Apus apus 74
خشك‌زي- بومي Algedinidae ماهي خورك Alcedo ottis 75
خشك‌زي- بومي Motacillae دمجنبانك خاكستري Motacilla cinenea 76

جدول زیر آمار پرندگان آبزي و مهاجر تالاب گاوخوني
تعداد نام گونه
غاز خاكستري Anser anser
415 آنقوت Tadorna ferruginea
848 تنجه Tadorna tadorna
369 سرسبز Anas platyrhynchos
3852 خوتكا Anas crecca
4775 فيلوش Anas acuta
3595 اردك سرحنايي Aythya farina
9229 انواع مرغابي Duck sp.
5462 چنگر Fulica atro
6 حواصيل خاكستري Ardea cinoea
12 اگرت بزرگ Egretta alba
3124 فلامينگو Phoenicopterus ruber
224 كاكايي سرسياه Larus ridibunelus
64 سنقر تالابي Circus aeruginosus
بيش از 10000 سار ---

در پايان اميد است تالاب گاوخوني، اين گوهر درخشان كوير مركزي و تنها بوم‌سازگان آبي گسترده بكر و تالابي استان اصفهان كه نقش به‌سزايي در جلوگيري از گسترش كوير، حيات و بقاي پرندگان مهاجر و جانداران ديگر، شكل‌گيري جوامع گياهي انبوه و متراكم نمك‌دوست، ايجاد تفرجگاه طبيعي براي استفاده عموم و فراهم كردن فرصتي مناسب براي انجام امور پژوهشي و تحقيقاتي در زمينه‌هاي جانودشناسي، گياه‌شناسي و بوم‌شناسي دارد، بيش از اين مورد دست‌درازي و چپاول اهداف سودجويانه بشر و كم‌لطفي مسئولين امر قرار نگيرد، در غير اين صورت در آينده‌اي نزديك شاهد مرگ تدريجي آن و شكل‌گيري يك فاجعه زيست‌محيطي كه با خاموشي كامل اين گوهر درخشان و از دست دادن آن تا ابد همراه است.