تاريخچه تيروكمان در ادبيات ايران و اسلام

[emily]

تاريخچه تيروكمان در ادبيات ايران و اسلام

بشر از روزگار قديم براي شكار و دفاع از خود به وسيله ابزاري مانند نيزه ، فلاخن و تيروكمان و… استفاده مي‏كرده است و تا قبل از اختراع تفنگ ، تيروكمان موثرترين سلاح براي شكار و رزم از راه دور بوده است . اهميت تيروكمان در تمدن بشري تا بدان پايه است كه دانشمندان امروزي، پيشرفت اوليه بشر را مديون پيدايش آتش، چرخ و تيروكمان مي‏دانند .

منشاء و تاريخ دقيق پيدايش تيروكمان به درستي معلوم نيست كه اين ناشي از عـــدم توانايي تعيين دقيق يافته هاي ديرينه شناسي است . نشانه هاي زندگي انسان در مراحل نخستين دوره پالئوليت (دوران نخستين تمدن انسانهاي ماقبل تاريخ ) در ايران كشف نشده است ولي آلات و ابزاري از دوره شل (300-800 هزارسال پيش از ميلاد ) و آشل در ماوراي قفقاز و كشورهاي آسياي غربي بدست آمده و در نزديك مرزهاي ايران در كردستان عراق ، نشانه هايي از سكونت در دوره آشل (تقريبا 200-400 هزار سال پيش از ميلاد ) ديده شده است .

البته در دوران پيش از آشل ، بي‏گمان انسان هم در ايران ساكن بوده است ، زيرا در شرق اين سرزمين يعني تركمنستان ابزار و آلات ابتدايي ساخته دست انسان كه ويژه زندگي انسانهاي آسياي غربي بوده به طور تصادفي پيدا شده است .

در دوران پالئوليت جديد ، مردمان ايران با كشورهاي همسايه حتي با سرزمينهاي شرقي و جنوبي مديترانه داراي فرهنگي مشترك و نزديك بهم بوده اند . در اين كشورها ، انسانهاي ساكن ، علاوه بر شكار حيوانات وحشي ، از نوعي نرم تنان خوش خوراك تغذيه مي‏كردند . البته نبايد ناديده انگاشت كه شكار به طور اساسي نقش عمده اي در زندگي انسانها ايفاء مي‏كرده است . به همين دليل از آن دوره اسلحه جنگي ، قطعات سنگ چخماق تيز وبرنده ، و سلاحهايي مثل پيكان (و نيزبقاياي كمان هم) بدست آمده است .

ناگفته نماند كه جديدترين يافته هاي ديرينه شناسي حاكي از اسقرار بشر بين 25 تا 40 هزار سال قبل و پس از پايان دوره چهارم يخبندان در ناحيه اور آسيا مي‏باشد و فرهنگ انسان نوسنگي كه 12 هزار سال پيش به اروپاي شرقي مهاجرت كرد با پيكانهاي سنگي شناخته مي شود . نقاشي هاي بسيار زيباي دوره پارينه سنگي نيز در اسپانيا و ساير نقاط از جمله ايران از صحنه هاي شكار، مطابق عقيده باستان شناسان ، تيروكمان قدمتي برابر با 15 تا 35 هزار سال پيش دارد .


در كتاب آداب الحرب و الشجاعه در مورد منشاء پيدايش كمان چنين آمده است :

‹‹ نخستين كسي كه از مخلوقات سلاح بكار بست حضرت آدم (ع) بود . آن گاه كه وي به امر خداوند وارد بهشت شد و از نعمات الهي برخوردار گرديد و به صفت شجاعت و مردانگي آراسته شد ، براي آموزش حضرت آدم (ع) ، به فرمان پروردگار ، جبرئيل از خزينه عرش كماني از جنس ياقوت سرخ آورد كه زه آن از مرواريد و سه چوبه تير آن از جنس ياقوت زرد و پرهاي تير از زمرد و پيكان آن از ياقوت كبود بود كه جبرئيل (ع) به وي آموزش داد كه چگونه كمان بكشد و تير بياندازد . ››

يكي از پديده هاي تمدن در ايران باستان كه هم پايه ديني و هم سنت ملي دارد ، نيرومندي و بهداشت تن و روان است . آموزشهاي زرتشت درباره سالم بودن جسم انسان ، زينت بخش برگهاي فراواني از اوستا و ديگر كتابهاي زرتشتي است . اين دستورها ، براي يك فرد ايراني باستان از جمله واجبات و تكليف مذهبي و مدني او به شمار مي‏رفته است و اين كار همواره پايه فلسفه ايرانيان باستان و راهنماي زندگي ايشان بوده است . در خصوص تاريخچه ورزش در ايران بايد گفت : در ميان كشورهاي مشرق زمين بي‏گمان ايران تنها كشوري بود كه در نظام تعليم و تربيت خود بيشترين اولويت را به ورزش و تربيت بدني داده بود .

چه در حالي كه چينيان به امر ورزش و تربيت بدني توجهي چندان نداشتند و هندوان نيز پرورش تن را مذموم هم مي‏دانستند ؛ ايرانيان به اهميت و ارزش توانايي و سلامتي بدن به عنوان وسيله بسيار مهمي براي فراهم آوردن ارتشي سلحشور و پيروزمند پي‏برده بودند .


زرتشت در اوستا مي‏گويد :

نخستين فلسفه آسايش بشر و حيات اجتماعي وي بر مبناي سلامت تن و روان قرار گرفته است و جامعه بيمار روبه نابودي است و تنها افرادي كه از سلامت تن و روان برخوردارند ، مي‏توانند جامعه اي سالم و پيشرو پديد آورند و در آن با آسايش و آرامش زندگي كنند و راز سلامت خود را در كم خوردن و ورزش مي‏دانستند . در نتيجه در پرتو ورزشهاي گوناگوني چون سواري ، تيراندازي ، شكار ، چوگان بازي و كوهنوردي و … فرزندانشان را به زيور اين صفات نيكو مي‏آراستند و به تيراندازي و شكار اهميت زيادي مي‏دادند زيرا هم براي پرورش تن و هم براي دفاع لازم بود .

در ايران باستان ، وسايل و ابزار نبرد محدود به گونه هاي معين اسلحه بود كه در تمام جنگها از همه آنان سود مي‏جسته است و برخي چون تيروكمان ، شمشيرو نيزه در رزمگاه بيش از ديگر گونه هاي آن بكار مي‏رفته است .

در كتاب اوستا دوازده گونه اسلحه و ابزار جنگي نام برده شده است از جمله فلاخن ، تيروكمان ، سپر ، جوشن ، ساعد بند ، تبر ، تبرزين ، خنجر ، شمشير ، زره ، كمربند ، ساق بند ، گرز ، زوبين ، نيزه ، بازوبند و رانپاي .

كمان در اوستا ثنور يا ثنون و ثنورتي و تيرايشو ناميده شده و از آن بسيار شاعرانه و همانند چكامه اي رزمي ياد كرده است .در تيريشت در پاره هاي 37 و 38 و نيز در شاهنامه فردوسي (به نقل از كتاب آثارالباقيه عن القرون الخاليه ابوريحان بيروني ) از آرش ، پسر دوم كي‏قباد و برادر كي‏كاووس سخن رفته است . وي به عنوان يك اسطوره و قهرمان ملي ياد شده است . بدين صورت كه جنگي ميان ايران و توران آغاز مي‏گردد كه سپاه ايران در مازندران محاصره مي‏گردد . نبرد ميان افراد افراسياب (شاه توران) و منوچهر پادشاه ايران به نتيجه اي نمي‏رسد . ايران براي تعيين مرز و آشتي ، پشنهاد پرتاب تيري از سپاه ايرانيان به جانب خاور را مي‏دهد . قرار اينگونه صورت مي‏پذيرد كه هركجا تير فرود آيد مرز ايران و توران خواهد بود .

آرش كه بي‏نظيرترين كماندار عصر خود بود به ميدان فراخوانده شد . فرشته زمين (اسفنديار مذ ) به آرش گفت تا كمان را بردارد و تيري به جانب خاور پرتاب كند . آرش دانست كه پهناي كشور ايران به نيروي بازو و پرش تير او بسته است و بايد تمام توان خود را بكار گيرد . پس برهنه شد و بدن خود را به شاهنشاه و سپاهيان نشان داد و گفت :‌

من تندرستم و نقصي ندارم ، اما مي‏دانم كه چون تير از كمان رها كنم ، همه نيرويم با تير از تنم بيرون خواهد رفت و جانم فداي ايران خواهد شد . آن گاه آرش تيرو كمان را برداشت و بر قله كوه دماوند برآمد و تير را رها كرد تا در كنار رود جيحون بر درخت گردويي نشست . آنجا را مرز ايران و توران قرار دادند و به ياد آرش و تيرانداختن وي در سال دوجشن برگزار كردند . يكي جشن تيرگان كوچك (13 تير) روز تيرانداختن آرش و ديگري (14 تير) روز به اصابت نشستن تير .

از آن خوانند آرش را كمانگير كـه از آمل به مرو انداخت يك تير
تو را زيبـد نه آرش را سواري كــه صد فرسنگ بگذشتي زساري


در كليات آثار پارسي آمده است :
‹‹ نخستين كسي كه تيروكمان را ساخت كيومرث بود و كمان وي بدان روزگار چوبين بود و چون كمان به آرش رسيد پيكان آهن كرد ، پس تيراندازي به بهرام گور رسيد كمان را با استخوان باز كرد و بر تير چهار پر نهاد .››
گزنفون در كوروش نامه درباره وضعيت آموزش و تعليم در ايران آورده است :
‹‹كودكان پارسي از خردسالگي كمان كشيدن و نيزه انداختن را مي‏آموزند و اين ورزش تا پايان شانزده سالگي ادامه دارد ››.

هرودت مورخ مشهور يوناني پيرامون وضعيت نظام تعليم و آموزش در ايران باستان مي‏نويسد :

ايرانيان از 5 سالگي تا 20 سالگي سه چيز را مي‏آموختند : سواركاري ، تيراندازي و راستگويي ، بدين صورت كه جوانان تمرينات روزانه خود را از طلوع آفتاب با دويدن و پرتاب سنگ و نيزه آغاز مي‏كردند و از جمله تمرينات معمولي شان ساختن با جيره اندك و تحمل گرماي بسيار و پياده روي هاي طولاني و عبور از رودخانه بدون خيس شدن سلاحها و خوابيدن در هواي آزاد بود . سواري و شكار با تيروكمان نيز دوفعاليت معمول و رايج آنها بود و به خصوص درباره دوران پارت ها يا اشكانيان بايد گفت كه شرح فتوحات اين قوم آريايي و حكومت 500 ساله آنها پراز دلاوريها و كوششهاي اين مردم است .

هنستين مورخ يوناني نيز در اين باره مي‏گويد : پارتها جنگ و شكار را دوست داشتند . اين قوم از دوران طفوليت تا به هنگام كهولت هميشه با ورزش و تمرينات سخت جنگي و شكار بار آمده بودند .

در كتاب منتخب رساله قوسيه در كنار آموزش هنر كمانداري ، اوصاف متعلم اين علم را بدين صفات به تفصيل نوشته اند :

اول نيك نهاد ، دوم حق شناسي استاد ، سوم حريص نبودن ، چهارم راست گفتار ، پنجم خوش خلق ، ششم جوانمرد ، هفتم گشاده سينه و بخشنده ، هشتم عادل ، نهم قليل الكسل و كثير الطاعت ، دهم درازدست و صاحب قناعت ، و به كفران نعمت و بخيل طبيعت و شرير خصلت و كريه طلعت و بدطينت نباشد و نيز تيرانداز بايد كه هميشه به طهارت باشد و بي‏طهارت به تيرو كمان و آلات تيراندازي دست نكند .

ايرانيان در استفاده از تيروكمان مهارتي شگفت انگيز و باورنكردني داشتند . مهارت اشكانيان در سواري و تيراندازي زبانزد تاريخ است و استاد بلند آوازه طوس ، در شاهنامه مكرر از كمان چاچي رستم ياد مي‏كند . آثار مختلف و متعدد و باقيمانده از دوران گذشته نمايانگر علاقه و مهارت ايرانيان به كمان و تيراندازي با آن است . گاهي اين مهارت به حدي مي‏رسيد كه در مقام اغراق مي‏گفتند :

تيرانداز با تير گره را از موي باز كند و باز به نقل از شاهنامه ، روزي بهرام گور دوتير را با يك كمان مي‏اندازد و دو مرغ در حال پرواز را با هم شكار مي‏كند و نيز وي شيري را كه در حال شكار گوري بود با گور به زمين دوخت .

در همين راستا براي توضيح بهتر تاريخچه تيروكمان مي‏توان به كوروش كبير فرزند كمبوجيه اشاره كرد كه در قانون نامه بطليموس تاريخ شاهنشاهي كوروش به سال 529 قبل از ميلاد ذكر شده است .

كوروش فردي ايده‏آل ، داراي هوش ذاتي و نيروي تدبير و عقل بود كه در همه احوال اعتدال در امور را رعايت مي‏كرد . از جمله اقدامات شايسته وي مي‏توان به وضعيت آموزش و تعليم ايران در آن دوره اشاره كرد . به كودكان پارسي از همان اوان كودكي تمرين هاي مختلفي داده مي‏شد تا بتوانند به استقلال فكري و جسمي برسند .

به هر فرد سحر خيزي آموزش داده مي‏شد و همچنين مقاومت در مقابل سرما و گرما و اينكه تا حد اعلا راه برود و اعتدال را در تغذيه و خوراك رعايت كند و به آنها ياد داده مي‏شد كه هرگاه شكار ناگهان حمله كند چگونه از خود دفاع كند و چگونه تير را از كمان رها كند و نيزه بيندازد . براي نشان دادن اهميت آموزشهاي بدني و فنون آن مي‏توان به كتيبه داريوش بزرگ هخامنشي در نقش رستم اشاره كرد كه چگونه داريوش به خاطر ورزيدگي و مهارت اش در تيراندازي و سواركاري به خود مي‏باليد. ‹‹ ورزيده هستم چه با هردودست و هردوپا ، هنگام سواري خوب اسب مي‏تازم ، نيك كمان مي‏كشم ، به هنگام نيزه زني چه پياده و چه سواره خوب نيزه مي‏زنم ›› .

در تاريخ آمده است كوروش براي نبرد با پادشاه ارمنستان 000/10 كماندار و 4000 سواركار و به همان اندازه هم پيادگان به همراه داشت .

تيروكمان در بسياري از اديان ستايش گرديده و بسياري از پيامبران با قائل بودن ارزشي والا براي آن ، خود با تيروكمان به جنگ پرداخته و از اين ابزار ارزشمند براي پيشبرد دين الهي خود سود جسته اند . كه از اين ميان مي‏توان حضرت اسماعيل (ع) و حضرت داود (ع) را نام برد و پيامبـــــر اكرم (ص) نيز با تمامي سلاحها از جمله تيروكمان جنگ مي‏فرمودند . تيراندازي در اسلام بسيار مورد توجه بوده به حدي كه خود ائمه معصومين نيز در اين رشته ورزشي كه در واقع رزمي نيز هست شركت نمــــوده و حتي شرط بندي در آن را به خلاف اكثر موارد ديگر جايز مي‏شمردند .

پيامبر ضمن ترغيب و تشويق جوانان به مبادرت به تيراندازي در اين باره مي فرمايد :

اي فرزندان اسماعيل تيراندازي كنيد كه پدرتان تيرانداز بوده است و آموزش تيراندازي را يكي از وظايف پدر نسبت به فرزند مي‏شمردند و مي‏فرمودند : حق فرزند برعهده پدرش اين است كه به او آموزش دهد ، چگونه نوشتن ، شنا كردن و تيراندازي را و روزي او را تنها از راه حلال تهيه نمايد . اسلام تيراندازي را ولو به قصد سرگرمي باشد جايز شمرده و آن را يكي از بهترين سرگرمي هاي انسان مي‏داند كه هم در دنيا و هم در آخرت در بهشت استفاده خواهد شد .

در روايتي مشهور از پيامبر گرامي اسلام آمده است كه ايشان فرمودند :
كل لهو حرام الا ثلث ، ملاعبتك مع اهلك و رميك بقوسك و تاديبك فرسك يعني جمله بازيها حرام است مگر اين سه بازي ، با عيال حلال بازي كردن دوم تيرانداختن و سوم اسب دوانيدن و اين هرسه بازي در بهشت خواهد بود . و روايت شده روزي پيامبر اكرم (ص) در هنگام تمرين تيراندازي با كمان فرمودند :
آگاه باشيد كه خداي عز و جل به واسطـــــه‏ي يك تير ، سه نفر را به بهشت وارد مي‏كند :
1- سازنده چوب تير ،
2- مسابقه دهنده يا آورنده آن تير را كه در راه خدا اين كار را انجام مي‏دهد , 3- تيراندازي كه به وسيله آن ، در راه خدا تيراندازي مي‏كند .

در ميان غزوات پيامبر مي‏توان به جنگ بدر و احد اشاره كرد ، كه در جنگ بدر پيامبر به صف كمانداران نزديك شد و فردي را كه از صف جلوتر ايستاده بود ،‌ با تيركي به پاي وي زد و گفت كه عقب برود و با نظم در صف بايستد ، و نيز در جنگ احد بود كه پيامبر حدود 50 كماندار را روي كوه احد مامور مراقبت و نگهباني از كوه قرار داد و به آنها امر كرد كه اگر پيروز شديم يا شكست خورديم اين منطقه را ترك نكنيد ولي آنها تخلف كرده و كوه را ترك كردند و پس از آن بود كه پيامبر (ص) فرمودند :

‹‹كسي كه بعد از يادگرفتن تيراندازي ، از روي ميل و رغبت آن را ترك نمايد ، نعمتي را كفران نموده است ››.

در تاريخ زندگي امام محمد باقر (ع) مي‏خوانيم كه هشام آن حضرت را به دمشق فراخوانده و در مجلسي كه نظاميان و فرماندهان حضور داشته و تيراندازان بزرگ و چيره دست به تيراندازي مشغول بودند ، وارد مي‏كند ، سپس از وي مي‏خواهد كه تيراندازي كند . آن حضرت عذر آورد كه من پير شده ام و از من گذشته كه بخواهم تيراندازي كنم ، در صورت امكان مرا معاف داريد ولي هشام نمي‏پذيرد و تيروكمان را به امام مي‏دهد و امام با نشانه روي سيبل ، تير را به مركز هدف مي‏زند و تير دوم را به انتهاي تير اول و تير اول را تا نوك شكافته و در وسط خال مي‏نشيند . سپس تيرهاي سوم و چهارم تا هفتم هر كدام به انتهاي تير قبلي خورده و در وسط خال جاي مي‏گيرد كه اين مهارت بي‏نظير امام را در تيراندازي به حاضرين نشان مي‏دهد .

سعدابن ابي وقاص از اصحاب رسول اكرم (ص) ، بهترين تيرانداز اسلام و عصر خود بوده است . كه در يكي از تمرين ها وقتي سعد تمام تيرهايش به مركز هدف مي‏نشيند ، پيامبر مي فرمايند : فداك ابي و امي ‍(اي سعد پدر و مادرم فداي تو باد) ، كه اين نوع رفتار پامير نشاندهنده آن است كه تيراندازي تا چه حد قابل اهميت بوده و پيامبر براي كمانداران ارزش زيادي قائل بودند و همواره آنان را مورد تشويق و تقدير قرار مي دادند . هنگامي كه عمر خليفه دوم قصد لشكركشي به ايران را داشت وي را به عنوان فرمانده سپاه عازم ايران مي‏كند . سعد به اتفاق 30 هزار تن به مرز ايران نزديك مي‏شود و در محلي به نام قادسيه با سپاه ايران مواجهه مي‏شود و ايرانيان در اين جنگ مغلوب مي‏شوند و رستم فرخزاد نيز كشته مي‏شود .

با آمدن اسلام به سرزمين ايران ، چون مكتب قرآن را با آئين خود كه هردو براي حق جوئي و عدالت خواهي و جوانمردي است همسو يافتند و حتي برتريهاي چشمگيري را در مكتب جديد نسبت به آئين خود ديدند به جان و دل پذيرفتند و همچون سلمان پارسي در برابر اسلام سرفرود آوردند و در جامعه به تبليغ آن پرداختند .

اما خيلي زود متوجه شدند كه حكومت جابر اموي نه تنها دست كمي از نظام شاهنشاهي ساساني ندارد بلكه بيش از آن مفاسدي مانند برتري نژاد عرب بر عجم را داراست و خليفه بر كرسي پادشاهان ايران و رم تكيه دارد و برتر از آن مي‏كند كه سلاطين ايران و روم مي‏كردند . اوج مطلب در اينجاست كه نخبگان مسلمان ايراني ، با معجوني از فرهنگ اصيل اين آب و خاك در مكتب والاي اسلام طرح مقابله با فساد بني اميه را در ابعاد گوناگون پي‏افكندند .

آنان آداب و شيوه هاي قديمي خود را كه از آئين مهر در عهد اشكانيان مايه مي‏گرفت و با هدفهاي عالي اسلام مغاير نبود ، با شعائر انسان ساز اسلام درآميختند و شيوه پهلواني قبل از اسلام را كه در خدمت زورمندان و سلاطين قرار داشت به خدمت خلق خدا كشاندند و جوانمردي و فتوت را به پيروي از علي مرتضي عليه السلام ، سرلوحه آئين خود قرار دادند و ورزشي باستاني زورخانه را احياء كردند . دانشمند شهيد مرحوم سيدرضا پاك نژاد در كتاب در اين مورد گفته است :

‹‹ زورخانه در دويست سال استيلاي عرب بر كشور ايران استقلال يافت . زيرا جوانان سلحشوري كه مايل به داشتن زور بازو بودند و از حكام عرب رخصت نمي‏يافتند ، به محلي كه در پيچ و خم كوچه اي بود و از خارج منظره اي و رونقي نداشت و جلب توجهي نمي‏كرد و فقط با دريچه‏اي كوچك به خارج ارتباط مي‏يافت ، خود را مي‏رسانيدند و محل ورود به زمين مقـــــــدس زورخانه به اجبار تعظيم كند و سرفرود آورد ›› .

حاصل سخن اينكه با اختراع تفنگ و متدوال شدن استفاده از آن ،‌ تيروكمان امروزه به صورت يك ورزش تفريحي توسعه پيدا كرده است كه مسابقات آن از سال 1900 ، سپس 1904 ،‌ 1908 ، و … به اجرا درآمد . مسابقات المپيك تيروكمان هر چهار سال يكبار برگزار مي‏شود و امكان رقابت ميان مسابقه دهندگان و برنده شدن مدال وجود دارد . امروزه اين رشته ورزشی در ابعاد مختلف توسعه فراوانی يافته و رشته های مختلفی برای جذب سلايق مختلف مهيا شده است از جمله : دارت ، فيلد آرچری ، کامپوند ، ريکرو ، سوار کمان ، اسکی کمان و .....