مشخصات جغرافیایی وعمومی دریاچه ارومیه

[Magnum]

مشخصات جغرافیایی وعمومی

دریاچه ارومیه که در گذشته (چی چست) و (کبودان) نام داشته، بزرگترین و شورترین دریاچه دائمی ایران و یکی از دریاچه های فوق اشباع از نمک دنیا است که از این نظر با دریاچه بزرگ نمک آمریکا شباهت دارد. درازای آن 140 و پهنای آن بین 15 تا 50 کیلومتر و مساحت آن بین 5000 تا 6000 کیلومتر مربع (بر حسب میزان بارش و تبخیر) است. درپلیو-پلیستوسن، دریاچه ارومیه تا تبریز و مراغه گسترش داشته اسیت. این دریاچه در یک فرو نشست کم ژرفای وسیع با میانگین ژرفای 6 متر قرار گرفته است.

ولی ژرفترین نقطه آن با 13 متر عمق در گوشه شمال غربی جای دارد. سطح آن نسبت به سطح آب، دریاهای آزاد، 1300 متر بالاتر قرار دارد. در این دریاچه، بیش از 102 جزیره وجود دارد که شکل و اندازه آنها با میزان بارش سالانه تناسب دارد.

در بین این جزایر کوچک و بزرگ، شبه جزیره اسلامی (شاهی) بزرگترین آنهاست که در سالهای پربارش به صورت جزیره در می‌اید. برخلاف جزیره اسلامی که از سنگهای آتشفشانی پلیوسن است. دیگر جزایر، نهشته‌های فلش گونه کرتاسه زیرین و یا سنگ آهکهای ریفی زمان میوسن (سازند قم) هستند. سطح حوضه آبریز دریاچه حدود 50000 کیلومتر مربع است: زرینه رود، سیمینه رود، زولای چای و آجی چای از رودهای عمده وارده به دریاچه هستند از میان رودهای گفته شده، آجی چای از رسوبات نمکی نئوژن شرق تبریز عبور می‌کند و در حمل مقدار قابل ملاحظه‌ای نمک به دریاچه نقش دارد.

مشخصات زمین شناسی

از نگاه زمین شناسی، این حوضه حاصل عملکرد سامانه‌های گسل های فشاری، مانند گسل تبریز زرینه رود است که در سیستم آبگیری آن نقش اساسی داشته‌اند، از نگاه زمین ساخت صفحه ای، دریاچه ارومیه، در قسمتی از پهنه خرد شده بین صفحه‌های عربستان و ایران و ریز صفحه های ایران و ترکیه قرار گرفته و می‌توان آن را نوعی دریاچه زمین ساختی دانست که کوه‌های بلندی آن را در برگرفته است.

حدود 35 تا 40 متر نهشته‌های نرم دریاچه‌ای بر روی پی سنگ سخت شده کرتاسه زیرین و یا سنگهای آهکهای مارنی میوسن (سازند قم) قرار گرفته است که با ویژگیهای کنونی، سن دریاچه را 30 تا 40 هزار سال تعیین می‌کند. ولی براساس پادگانه‌های دریاچه‌ای پیرامون آن، سن دریاچعه را 400 تا 500 هزار سال برآورد می‌کنند.

نمونه‌های گرفته شده از رسوبات نرم بستر، نشانگر ردیفی از رسوبات هولوسن است که قسمت های زیرذین آن، بازگوی محیط های دیرینه از نوع کویری و یا کفه گلی است. بررسی دانه های گرده موجود در رسوبات دریاچه، نشان می‌دهد. که در طول عمر دریاچه، شرایط خشک اقلیمی نیز وجود داشته است.

بیشتر نهشته های دریاچه، از نوع شیمیایی است. وجود بعضی لایه های نازک تخریبی (کوارتز، کلیت، (پلاژیوکلاز)) و کائولینیت) نشانگر تغییر موقتی آب و هوا و شوری دریاچه است. از رسوبات شیمیایی درچه، آراگونیت بیشترن مقدار را دارد که به صورت تیغه های نازک و منظم و یا نامنظم که منظره زیبایی را نیز نشان می‌دهند است. ژیپس به صورت لایه های مستقل وبلورهای درشت در گل و لای رشد کرده و تشکیل آن در زمانی بوده که سطح آب به صورت حداقل رسیده است. کلسیت های موجود آواری است و همراه آب رودها به دریاچه رسیده‌اند و تغییر مقدار آن نسبت به کوارتز، نمایانگر تغییرات آب و هوایی است. گاهی در رسوبات دریاچه‌ای، گل و لای دولومیتی هم وجود دارد که ممکن است به شیوه جانشینی تشکیل شده باشند.

نمک طعام و فلدسپارهای پتاسیم دار کانی فرعی هستند اگرچه در نهشته های کف، اُ اُلیت دیده نشده، ولی در کرانه غربی دریاچه، اُاُلیت در حال تشکیل است. در نهشته ها، اثری از خاکسترهای آتشفشانی دیده نشده است. در ضمن نمک مجزا دیده نشده که نشان می‌دهد دریاچه هیچ وقت به طور کامل خشک نشده است.

آب دریاچه ارومیه با pH از 2.7 تا 6.7 از نوع کلرید سدیم، منیزیم وسولفات سدیم و در حالت زیر قلیایی است. تغییر شوری آب، رابطه عکسی با ژرفای دریاچه دارد و با افزایش ژرفا، شوری کمتر می‌شود. میزان شوری آن در هنگامن پرآبی 220 گرم در لیتر و در تابستان تا 280 گرم در لیتر افزایش می‌یابد. سطح آب در فصول مختلف تا یک متر در نوسان است و با همین دلیل در مواقع پر آب بخش هایی از ساحل آن به زیر آب می‌رود. به رغم شوری زیاد، جلبک های سبز، مانند Oundella، سخت پوستان Artemia Salina و باکتری ها از موجودات زنده دریاچه هستند. این جانداران در دوام دریاچه نقش موثر دارند و از نابودی آن جلوگیری می‌کنند.

ارزش اقتصادی

مطالعات اکتشافی انجام شده برای استحصال نمک از دریاچه ارومیه نشان داده است که مجموع ته نشست جامد دریاچه به بیش از 5 میلیارد تن می‌رسد. در این میان پتاسیم برحسب K_2O حدود 27 میلیون تن و برحسب سولفات پتاسیم حدود 60 میلیون تن، منیزیا 240 میلیون تن، برومید حدود 28 تن و لیتیم حدود 250 تن برآورد شده است. بنابراین، پس از مطالعات فرآوری، استحصال نمک های دریاچه ارومیه با احداث حوضچه های تبخیر خورشیدی و کارخانه های فرآوری، امکان پذیر است.