مراتع و نيزارهاي درياچه هامون - طبیعت و توریسم (طبیعت ایران و جهان، نقاط دیدنی، گردشگری)؛

Magnum · 31-05-2011, 08:22 AM

مراتع درياچه هامون

مراتع حاشيه درياچه هامون كه پس از عقب نشيني آب مورد استفاده دامداران سيستان قرار مي گيرند، متأثر از ترسالي ها و خشك سالي ها بوده ، بطوري كه در زمان ترسالي سطح نسبتا وسيعي را به خود اختصاص داده و از گونه هاي مرغوب علوفه اي پوشيده مي شوند، در حالي كه در خشك سالي ها اثري از گونه هاي مرغوب نمانده و اگر هم در مناطقي اين گونه ها مشاهده مي شود، در اثر فشار چرا، به شدت تخريب مي شوند.

جدول ، ليست مراتع هامون و مشخصات آن ها را در زمان ترسالي نشان مي دهد .

نيزارهاي درياچه هامون

آنچه در قالب نيزار شناخته مي شود، در واقع تركيبي از چند گونه گياهي از قبيل، ني، لوئي، قميش ، هزارني و جگن مي باشد، كه به خاطر تراكم بيشتر ني نسبت به ساير گونه ها به نيزار معروف شده است .

لوئي جهت ساختن حصير، پرده و يا قايق هاي سنتي ( توتن) به كار مي رود و گونه هاي قميش، هزار ني و جگن به همراه گونه هاي بوني، مرغ و خارشتر بيشتر مورد چراي گوسفندان عشاير قرار مي گيرد. نيزارهاي هامون منبع غني و در دسترس جهت تغذيه گاوها بوده است . به طوري كه يك رأس گاو به وزن 300 كيلوگرم به 60 % پروتئين قابل هضم در قبال 500 گرم افزايش وزن روزانه 02/0 درصد فسفر و 04/0 درصد كلسيم در جيره غذايي روزانه نيازمند است و ني به تنهايي مي تواند، نيمي از پروتئين قابل هضم مورد نياز و تمامي احتياج دام به فسفر و كلسيم را تأمين نمايد . اين منابع بسيار غني در طول تاريخ هامون، چندين بار در معرض تخريب واقع شده اند كه به مهمترين آن در ذيل اشاره مي شود:

تاريخچه و علل تخريب نيزارها

بررسي تاريخچه هامون نشان مي دهد كه تا سال 1359 سطح نيزارها به حدي افزايش مي يابد كه موجب نگراني اهالي و مسئولين مي شود. به منظور كاهش نيزار، احداث كارخانه فيبر، نئوپان و كارتن سازي در اطراف تالاب مطرح مي شود كه با مخالفت اداره كل محيط زيست استان سيستان و بلوچستان ، اين طرح اجرا نمي گردد . با آغاز دهه شصت، روز به روز سطح نيزارها كاهش مي يابد كه در ابتدا محسوس نيست، اما در سالهاي پاياني اين دهه يعني 69-1368 مساحت نيزارها به حداقل ممكن ( كمتر از يكصد هكتار) تقريبا هزار برابر كمتر از سطح طبيعي مي رسد.

جدول : تغيير مساحت نيزار هاي هامون طي سالهاي 1372-1351

همانطور كه مشاهده مي شود سطح نيزارها و پوشش گياهي هامون ها از سال 1351 به بعد سير نزولي داشته است كه اين تغييرات در مورد هامون پوزك كمتر از هامون صابري و هيرمند بوده است. تغييرات در مورد هر سه هامون در طي 20 ساله اخير در جدول آمده است :
جدول :تغيير مساحت نيزارهاي به تفكيك سه هامون طي سالهاي 1372-1351

كاهش سطح نيزارها تدريجي و تقريبا در كوتاه مدت غير محسوس بوده، ولي در سال 1368 به اوج خود رسيده تراكم نيزارها رو به كاهش و نابودي گذاشت . در نتيجه درياچه هامون تقريبا از چرخه اقتصادي سيستان ( خصوصا در امر دامداري ) خارج گرديد و تمامي گاوداران تختك نشين هامون كه بالغ بر 20 هزار واحد دامي را بطور مستقيم تشكيل مي دادند همگي متواري شده و در پي تأمين علوفه از اين روستا به آن روستا و در نهايت اكثر آن ها در حاشيه شهرها سكني گزيدند .

از بين رفتن نيزارها يك مسأله حاد و پيچيده اجتماعي محسوب مي شد كه به عنوان مهمترين معضل منطقه شناخته شد. از اينرو مسئولين منطقه اي و كارشناسان صاحب نظر دانشگاهي در سطح كشور، به طور مستمر و با جديت اين مسأله را پيگيري نمدند . نتايج جلسات متعدد چهار فرضيه را به عنوان عوامل تخريب مطرح نمود كه عبارتند از :

خشكسالي

جمع آوري و سوزاندن ريزوم ها توسط حاشيه نشينان به منظور تأمين سوخت و برداشت بيش از حد ني براي تعليف دام ها
افزايش رسوب توسط رودخانه هيرمند و مدفون شدن ريزوم هاي ني
تغذيه ماهي هاي رها شده به درياچه از ني

جهت تعيين عامل اصلي تخريب نيزارها، آزمايشات و مطالعات ميداني توسط كارشناسان خبره انجام گرديد. نتايج اين بررسي ها نشان داد كه علت اصلي از بين رفتن نيزارها معرفي ماهي آمور يا كپور علف خوار در آغاز دهه شصت بوده است.هدف ازمعرفي ماهي آمور و ديگر ماهيان غير بومي به تالاب ، از سويي بالا بردن ميزان صيد و افزايش درآمد صيادان ذكر شده و از سوي ديگر كنترل تراكم نيزارها بوده است.

در نتيجه صيد ماهي كه قبلا ماهيتي معيشتي داشته و فعاليتي جنبي بود به فعاليت اقتصادي و در آمدزا تبديل گشته و موجب رونق اين فعاليت در منطقه شد و نتايج حاصله از اين كار بسيار رضايت بخش بود. به طوري كه پس از افزايش گونه هاي پرورشي همچون كپور معمولي، فيتوفاگ، آمور و سرگنده ميزان برداشت سالانه آبزيان از 250 تن در اوايل دهه 60 به 751 تن در اواخر اين دهه افزايش يافت كه البته اين افزايش 500 تني در مقابل كل خسارات وارده به تالاب و عواقب آن بسيار ناچيز است ( نوري، 1373) .

به دليل عدم مطالعه همه جانبه اثرات معرفي ماهي آمور، سازگاري و رشد سريع اين گونه به دليل فراواني غذاي آن در تالاب و بالا بودن ميزان رها شده ماهي نسبت به ميران صيد شده آن ( به دليل صيد سنتي، گستردگي سطح تالاب و كم بودن عمق آب كه مانع حركت قايق است)، موجب عدم كنترل تراكم جمعيت ماهي آمور شد و طيف گسترده اي از اين ماهي از نظر وزني، سني و تراكم كه روند تخريب را سرعت مي بخشيدند، در تالاب افزايش يافت و موجبات تخريب مهمترين عامل حيات دامداران و عشاير سيستان يعني نيزارها را فراهم نمود، همچنين جمعيت پرندگان از 470000 قطعه در اوائل دهه 60 به 49198 قطعه در اواخر اين دهه به دليل از بين رفتن پناه و غذا شديدا كاهش يافت .

پس از اطمينان از عامل اصلي تخريب نيزارها، لازم شد كه نسبت به احياي نيزارهاي هامون و بازسازي ارزش هاي افزوده مستقر در آن طبق مطالعه و برنامه ريزي حساب شده اقداماتي موثر صورت گيرد كه اين مهم با سرمايه گذاري سازمان هاي دولتي و مشاركت ادارات، سازمان هاي دست اندر كار و مردم منطقه ا نجام شد. در واقع كار احياي نيزار توسط نيداران در قالب گروه هاي سازندگي احياء صورت گرفت.

بدين صورت كه در اواخر سال 1371 در داخل تالاب، در فاصله 250 متري از سيل بند خاكي حاشيه تالاب هامون صابري اقدام به حصار كشي نموده و از تور فلزي كه امكان ورود ماهيان 250 گرمي آمور را مانع مي شد، استفاده نمودند و همزمان ، با كشت قلمه ني به احياء پرداختند كه نتايج قابل قبولي حاصل شد . اين طرح ادامه داشت و تا پايان سال1378 بالغ بر 25000 هكتار از سطح هامون با پوشش انبوهي از نيزار پوشيده شد . احياي مجدد هامون باعث رونق حرفه دامداري، افزايش توليدات دامي، لبني و توسعه گاوداري شده و موجب افزايش درآمد و ايجاد اشتغال گرديد.

پوشش گياهي هامون در دوره خشكسالي

همان طوري كه در فصول گذشته، ذكر شد، درياچه هامون مكررا دچار خشكسالي شده و پوشش گياهي اولين فاكتوري بوده كه تحت تأثير اين فرآيند قرار گرفته است . عمدتا در طي اين دوره اثري از گياهان آبزي ( ني، لوئي، جگن و غيره) در مراتع باقي نمانده و به جاي آنها گونه هاي مقاوم به خشكي و شوري در مراتع درياچه رشد كرده اند. اين گياهان نقش مهمي در حفاظت خاك و تثبيت رسوبات ماسه اي حاصل از طوفان ها ، ايفاء نموده اند .

31-05-2011, 08:22 AM	#1
Magnum (کاربر طلایی) تاریخ عضویت: Mar 2011 نوشته ها: 512	مراتع و نيزارهاي درياچه هامون مراتع درياچه هامون مراتع حاشيه درياچه هامون كه پس از عقب نشيني آب مورد استفاده دامداران سيستان قرار مي گيرند، متأثر از ترسالي ها و خشك سالي ها بوده ، بطوري كه در زمان ترسالي سطح نسبتا وسيعي را به خود اختصاص داده و از گونه هاي مرغوب علوفه اي پوشيده مي شوند، در حالي كه در خشك سالي ها اثري از گونه هاي مرغوب نمانده و اگر هم در مناطقي اين گونه ها مشاهده مي شود، در اثر فشار چرا، به شدت تخريب مي شوند. جدول ، ليست مراتع هامون و مشخصات آن ها را در زمان ترسالي نشان مي دهد . نيزارهاي درياچه هامون آنچه در قالب نيزار شناخته مي شود، در واقع تركيبي از چند گونه گياهي از قبيل، ني، لوئي، قميش ، هزارني و جگن مي باشد، كه به خاطر تراكم بيشتر ني نسبت به ساير گونه ها به نيزار معروف شده است . لوئي جهت ساختن حصير، پرده و يا قايق هاي سنتي ( توتن) به كار مي رود و گونه هاي قميش، هزار ني و جگن به همراه گونه هاي بوني، مرغ و خارشتر بيشتر مورد چراي گوسفندان عشاير قرار مي گيرد. نيزارهاي هامون منبع غني و در دسترس جهت تغذيه گاوها بوده است . به طوري كه يك رأس گاو به وزن 300 كيلوگرم به 60 % پروتئين قابل هضم در قبال 500 گرم افزايش وزن روزانه 02/0 درصد فسفر و 04/0 درصد كلسيم در جيره غذايي روزانه نيازمند است و ني به تنهايي مي تواند، نيمي از پروتئين قابل هضم مورد نياز و تمامي احتياج دام به فسفر و كلسيم را تأمين نمايد . اين منابع بسيار غني در طول تاريخ هامون، چندين بار در معرض تخريب واقع شده اند كه به مهمترين آن در ذيل اشاره مي شود: تاريخچه و علل تخريب نيزارها بررسي تاريخچه هامون نشان مي دهد كه تا سال 1359 سطح نيزارها به حدي افزايش مي يابد كه موجب نگراني اهالي و مسئولين مي شود. به منظور كاهش نيزار، احداث كارخانه فيبر، نئوپان و كارتن سازي در اطراف تالاب مطرح مي شود كه با مخالفت اداره كل محيط زيست استان سيستان و بلوچستان ، اين طرح اجرا نمي گردد . با آغاز دهه شصت، روز به روز سطح نيزارها كاهش مي يابد كه در ابتدا محسوس نيست، اما در سالهاي پاياني اين دهه يعني 69-1368 مساحت نيزارها به حداقل ممكن ( كمتر از يكصد هكتار) تقريبا هزار برابر كمتر از سطح طبيعي مي رسد. جدول : تغيير مساحت نيزار هاي هامون طي سالهاي 1372-1351 همانطور كه مشاهده مي شود سطح نيزارها و پوشش گياهي هامون ها از سال 1351 به بعد سير نزولي داشته است كه اين تغييرات در مورد هامون پوزك كمتر از هامون صابري و هيرمند بوده است. تغييرات در مورد هر سه هامون در طي 20 ساله اخير در جدول آمده است : جدول :تغيير مساحت نيزارهاي به تفكيك سه هامون طي سالهاي 1372-1351 كاهش سطح نيزارها تدريجي و تقريبا در كوتاه مدت غير محسوس بوده، ولي در سال 1368 به اوج خود رسيده تراكم نيزارها رو به كاهش و نابودي گذاشت . در نتيجه درياچه هامون تقريبا از چرخه اقتصادي سيستان ( خصوصا در امر دامداري ) خارج گرديد و تمامي گاوداران تختك نشين هامون كه بالغ بر 20 هزار واحد دامي را بطور مستقيم تشكيل مي دادند همگي متواري شده و در پي تأمين علوفه از اين روستا به آن روستا و در نهايت اكثر آن ها در حاشيه شهرها سكني گزيدند . از بين رفتن نيزارها يك مسأله حاد و پيچيده اجتماعي محسوب مي شد كه به عنوان مهمترين معضل منطقه شناخته شد. از اينرو مسئولين منطقه اي و كارشناسان صاحب نظر دانشگاهي در سطح كشور، به طور مستمر و با جديت اين مسأله را پيگيري نمدند . نتايج جلسات متعدد چهار فرضيه را به عنوان عوامل تخريب مطرح نمود كه عبارتند از : *خشكسالي* جمع آوري و سوزاندن ريزوم ها توسط حاشيه نشينان به منظور تأمين سوخت و برداشت بيش از حد ني براي تعليف دام ها افزايش رسوب توسط رودخانه هيرمند و مدفون شدن ريزوم هاي ني تغذيه ماهي هاي رها شده به درياچه از ني جهت تعيين عامل اصلي تخريب نيزارها، آزمايشات و مطالعات ميداني توسط كارشناسان خبره انجام گرديد. نتايج اين بررسي ها نشان داد كه علت اصلي از بين رفتن نيزارها معرفي ماهي آمور يا كپور علف خوار در آغاز دهه شصت بوده است.هدف ازمعرفي ماهي آمور و ديگر ماهيان غير بومي به تالاب ، از سويي بالا بردن ميزان صيد و افزايش درآمد صيادان ذكر شده و از سوي ديگر كنترل تراكم نيزارها بوده است. در نتيجه صيد ماهي كه قبلا ماهيتي معيشتي داشته و فعاليتي جنبي بود به فعاليت اقتصادي و در آمدزا تبديل گشته و موجب رونق اين فعاليت در منطقه شد و نتايج حاصله از اين كار بسيار رضايت بخش بود. به طوري كه پس از افزايش گونه هاي پرورشي همچون كپور معمولي، فيتوفاگ، آمور و سرگنده ميزان برداشت سالانه آبزيان از 250 تن در اوايل دهه 60 به 751 تن در اواخر اين دهه افزايش يافت كه البته اين افزايش 500 تني در مقابل كل خسارات وارده به تالاب و عواقب آن بسيار ناچيز است ( نوري، 1373) . به دليل عدم مطالعه همه جانبه اثرات معرفي ماهي آمور، سازگاري و رشد سريع اين گونه به دليل فراواني غذاي آن در تالاب و بالا بودن ميزان رها شده ماهي نسبت به ميران صيد شده آن ( به دليل صيد سنتي، گستردگي سطح تالاب و كم بودن عمق آب كه مانع حركت قايق است)، موجب عدم كنترل تراكم جمعيت ماهي آمور شد و طيف گسترده اي از اين ماهي از نظر وزني، سني و تراكم كه روند تخريب را سرعت مي بخشيدند، در تالاب افزايش يافت و موجبات تخريب مهمترين عامل حيات دامداران و عشاير سيستان يعني نيزارها را فراهم نمود، همچنين جمعيت پرندگان از 470000 قطعه در اوائل دهه 60 به 49198 قطعه در اواخر اين دهه به دليل از بين رفتن پناه و غذا شديدا كاهش يافت . پس از اطمينان از عامل اصلي تخريب نيزارها، لازم شد كه نسبت به احياي نيزارهاي هامون و بازسازي ارزش هاي افزوده مستقر در آن طبق مطالعه و برنامه ريزي حساب شده اقداماتي موثر صورت گيرد كه اين مهم با سرمايه گذاري سازمان هاي دولتي و مشاركت ادارات، سازمان هاي دست اندر كار و مردم منطقه ا نجام شد. در واقع كار احياي نيزار توسط نيداران در قالب گروه هاي سازندگي احياء صورت گرفت. بدين صورت كه در اواخر سال 1371 در داخل تالاب، در فاصله 250 متري از سيل بند خاكي حاشيه تالاب هامون صابري اقدام به حصار كشي نموده و از تور فلزي كه امكان ورود ماهيان 250 گرمي آمور را مانع مي شد، استفاده نمودند و همزمان ، با كشت قلمه ني به احياء پرداختند كه نتايج قابل قبولي حاصل شد . اين طرح ادامه داشت و تا پايان سال1378 بالغ بر 25000 هكتار از سطح هامون با پوشش انبوهي از نيزار پوشيده شد . احياي مجدد هامون باعث رونق حرفه دامداري، افزايش توليدات دامي، لبني و توسعه گاوداري شده و موجب افزايش درآمد و ايجاد اشتغال گرديد. پوشش گياهي هامون در دوره خشكسالي همان طوري كه در فصول گذشته، ذكر شد، درياچه هامون مكررا دچار خشكسالي شده و پوشش گياهي اولين فاكتوري بوده كه تحت تأثير اين فرآيند قرار گرفته است . عمدتا در طي اين دوره اثري از گياهان آبزي ( ني، لوئي، جگن و غيره) در مراتع باقي نمانده و به جاي آنها گونه هاي مقاوم به خشكي و شوري در مراتع درياچه رشد كرده اند. اين گياهان نقش مهمي در حفاظت خاك و تثبيت رسوبات ماسه اي حاصل از طوفان ها ، ايفاء نموده اند .

کاربران در حال دیدن موضوع: 1 نفر (0 عضو و 1 مهمان)