قلعه سنگی، نگین کاروانسراهای ایران

[emily]

قلعه سنگی، نگین کاروانسراهای ایران

كارونسرا از ديرباز - به عنوان مكانی امن در مسيرهای طولانی در سرزمين پهناور ايران - ‌پذيرای كاروانيانی بود كه به منظور تجارت و زيارت و سياحت راه می پیمودند. «هرودوت» يونانی از منزلگاههايی بين شوش و «سارد» ياد كرده است كه كاروانيان آن مسيری 2500 كيلومتری را سه ماهه مي‌پيمودند و در واقع چاپارخانه‌های بين‌ راهی دوره هخامنشی به شمار می ‌‌رفتند. در دوره ساسانيان، به علت رونق تجارت، اتراقگاه هايی احداث شده بود كه در اطراف آن اتاقهايی به منظور استراحت كاروانيان تعبيه شده بود و آثار آن در ميان ديوارها و اتاقهای سنگی فروريخته آن تا به امروز باقي است. از قرن پنجم ه ق نيز «رباط شرف» - يكي از بناهاي ارزشمند بين راهي در خراسان - به يادگار مانده است.

«كلاويخو»، سفير دولت اسپانيا در دوره تيمور، در سفرنامه خود می ‌نويسد: آن يكشنبه در نيشابور اولين شب را در كاروانسرای بزرگی که چاپارخانه بود، در ميان بيابان، به سر برديم. بامدادان روز سه شنبه، بر اسب سوار شديم، دو فرسخ رانده بوديم كه به ساختمانی مانند مهمانخانه يا هتل رسيديم كه در اينجا «كارونسرا» خوانده می ‌شود.

در دوره صفويه، به علت امنيت راهها و گسترش تجارت، كاروانسراهایی بر حسب موقعيت جغرافيايی با طرحهای مدور و چند وجهی و چهار وجهی و نامنظم ساخته شد؛ و در دوره قاجاريه نيز، ضمن تعمير بعضی از آنها، كاروانسراهای جديدی احداث شد. امروزه، باقيمانده اين بناها در جای جای ايران ديده می ‌شود كه بیشتر به مخروبه تبديل شده‌ است و بدين ترتيب يادگارهای ارزشمند معماری اين سرزمين - كه با عملكرد استراحتگاه بين راهی و همچنين مسافرخانه‌های شهری - در طول قرون نقش ارزنده‌ای را در فرهنگ جامعه ايفا می کردند به دست فراموشی سپرده شده‌اند.

يكی از اين بناها در فاصله 35 كيلومتری جنوب غربی تهران كاروانسرای سنگی «رباط كريم» است كه در كنار جاده تهران ساوه قرار دارد. اين بنا تا سال 1383 مأمن حفاران و جايگاه احشام بود؛ اما از این سال به بعد، به سبب مجاورت با شهر جديد «پرند»، با هزينه شركت سهامی عمران اين شهر و نظارت كارشناسان مجرب سازمان ميراث فرهنگی، در سه بخش پژوهش و مرمت و احيا در حال نجات بخشی است و تاكنون اقدامات مفيدی برای آن انجام شده است. در مورد قدمت اين بنا، اختلاف ‌نظر بسيار است؛ «ماكسيم سيرو» در كتاب «كاروانسراهای ايران» آن را از ابنيه دوران پيش از سلجوقی می ‌داند و می ‌افزايد: کهنترين كاروانسرای فلات ايران نزديك رباط كريم در كنار دشت حاصلخيز شهريار قرار دارد.

ديوار ضخيم كاروانسرای رباط كريم ارتفاعی معادل دو برابر ارتفاع ساختمانها در داخل كاروانسرا دارد. بنای کاروانسرا بسيار ساده است و شامل اتاقهايی است كه با طاقهای گهواره‌ای شكل پوشيده شده است و درشان به طرف حياط باز می ‌شود. در سه حياط مركزي، سه ايوان وجود دارد و مدخل حياط نيز به صورت ايوانی است و عرض ايوانها نزدیک 5 و از عرض اتاقها كمی بيشتر است.

تا دوره قاجاریه، ذكری از رباط كريم و كاروانسراي سنگی آن نيامده است. در اين دوره، بظاهر رباط كريم رونق بيشتری می ‌يابد. «ابوالحسن خان فخرالملك» (سیاح عهد قاجار) در سفرنامه خود چنين گفته است: از رودخانه شور كه گذشتيم، به فاصله يك ميدان به كاروانسرای سنگی رسيديم كه بنای آن از سنگ و گچ است. از مصالح اين كاروانسرا اگر بخواهند پلی بسازند، خيلی به كار می ‌خورد؛ چون در اين صحرا سنگ يافت نمي‌شود.

اين كاروانسرا سابق دزدگاه و خيلی جای وحشت از برای مردم بود... . این كاروانسرا - علاوه بر سابقه تاريخی - ويژگيهای بیمانندی دارد كه آن را در ميان كاروانسراهای كشور ممتاز می ‌کند. در يافته‌های باستانشناسی، كوره‌های ذوب فلز در حياط اين كارونسرا به چشم می خورد كه نمايانگر يكی از كاربري های اين بنا به عنوان «ضرابخانه» بوده است.

تزیينات قطاربندی بالاي بدنه بيرونی ديوارها (كه نقش آبچكان داشته‌اند و بخش اندكي از آن در قسمتی از ديوار شمالی موجود است و شايد تنها تزیينات باقيمانده در اين بنا ‌باشد) جملگی نشان از طرحی از پيش فكر شده برای احداث بنايی با الگوی چهار ايوانی و به منظور كاربردی خاص است. با توجه به وسعت دشتهای حاصلخيز منطقه، اين فرض بیشتر تقویت می شود كه از اين مكان در دوران آبادانی به عنوان جايگاه رتق و فتق امور حكومتی در منطقه شهريار استفاده مي‌شد.

با توجه به اقدامات ارزنده‌ای كه تا به حال روی اين بنا انجام يافته، شايسته است که جايگاهی خاص در حد طرحهای ملی برای آن قایل شويم؛ و با كمك به ادامه فعاليتهای مرمتی و با ايجاد فضاهای ورزشی و تفريحی كه در طرح ديده شده است، يكی از نقاط تاريخی و گردشگری استان تهران را برای استفاده گردشگران داخلی و خارجی سامان ببخشیم. جای آن دارد كه مسئولان با بذل توجه ويژه به اين بنای ارزشمند برگي از تاريخ منطقه را براي آيندگان حفظ و ماندگار کنند.